مقاله درباره اکل مال به باطل در فقه و حقوق

این مقاله با موضوع اکل مال به باطل در فقه و حقوق بوده و شامل کلیه اطلاعات استاندارد یک مقاله می باشد. این تحقیق به دانشجویان رشته حقوق و دیگر رشته های مرتبط جهت درس کار تحقیقی پیشنهاد می گردد.

مقدمه
مال، (قوام) زندگى است واگر درست از آن استفاده شود، منشأ خير و سعادت براى انسان مى گردد و اگر ناصحيح و غير مشروع به كار گرفته شود، موجب هلاكت ونابودى خواهدبود.ازاين روى، استفاده هاى ناروا و تصرفات ظالمانه و غاصبانه در اموال و از بين بردن حقوق ديگران، معاملات ضررى و غررى، رشوه، ربا و در يك كلام (اكل مال به باطل) به معناى عام و وسيع آن ، سبب هلاكت و نابودى مردم و از هم گسستگى جامعه اسلامى است.

جامعه اى كه افراد آن ، به راحتى حقوق يكديگر را زيرپا مى گذارند و آزمندانه در اموال ديگران تعدّى مى كنند و در پى كسب درآمد فزونتر هستند بى هيچ پروايى در حرام وحلال آن تيشه به ريشه زندگى سالم و حيات طيّبه امت مى زنند. در حقيقت، هم خود را به نابودى مى كشند وهم ديگران را. زيرا كشتى را سوراخ مى كنند كه خود بر آن سوارند. آمدن جمله: (ولا تقتلوا انفسكم) در ذيل آيه: (لا تأكلوا اموالكم بينكم بالباطل(سوره نساء)، آيه 29)، اشاره اى گويا به همين واقعيّت است.

در منابع اسلامى، به موازات تاكيد بر اصل تحقق عدالت اجتماعى ونقش آن در حيات سالم و رسيدن انسان به كمال، بر بهره گيرى صحيح از اموال، به عنوان وسيله اى براى رسيدن به هدف، تاٌكيد شده است و حركتهاى ناسالم اقتصادى و اجحافها و برخوردهاى ظالمانه و دغل كارانه، مردود شمرده شده اند و اكل مال به باطل. از آن جا كه اين اصل برگرفته از آيات قرآن، در ابواب و بخشهاى مختلف فقه، بويژه در بخش مكاسب ومعاملات، مورد استناد و استدلال واقع مى شود.

خداوند در جاهای گوناگون در قرآن به این موضوع اشاره می کند و می فرماید:(ولا تاٌكلوا اٌموالكم بينكم بالباطل وتدلوا بها الى الحكام لتاكلوا فريقاً من اموال الناس بالاثم وانتم تعلمون) (سوره بقره)، آيه 188.اموال يكديگر را به ناشايست نخوريد و آن را به رشوه، به حاكمان ندهيد، تا بدان سبب، اموال گروه ديگر را به ناحق بخوريد و شما خود مى دانيد.

* (يا ايها الذين آمنوا لاتاٌكلوا اموالكم بينكم بالباطل، الاّ ان تكون تجارة عن تراض منكم ولا تقتلوا انفسكم انّ اللّه كان بكم رحيماً) (سوره نساء)، آيه 29.اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اموال يكديگر را به ناحق نخوريد، مگر آن كه تجارتى باشد كه هر دو بدان رضايت داده باشيد و يكديگر را مكشيد. هر آينه، خداوند با شما مهربان است.

* (يا ايها الذين آمنوا انّ كثيراً من الاحبار والرهبان لياٌكلون اموال الناس بالباطل ويصدون عن سبيل اللّه والذين يكنزون الذهب والفضّته ولا ينفقونها في سبيل اللّه فبشرهم بعذاب اليم) (سوره توبه، آيه 34)اى كسانى كه ايمان آورده ايد، بسيارى از حبران و راهبان (دانشمندان) يهود و نصارى) اموال مردم را به ناحق مى خورند و ديگران را از راه خدا باز مى دارند و كسانى كه زر و سيم مى اندوزند و در راه خدا، انفاقش نمى كنند، به عذابى دردآور، بشارت ده. گرچه موارد اين آيات و شأن نزول آنها يكسان نيستند و تفاوت دارند و همان گونه كه مفسران گفته اند: آيه اوّل بيشتر ناظر به حرمت رشوه خوارى و كارهايى است كه موجب مى گردد قاضى به نفع يكى از دوطرف دعوا به ناحق حكم كند و آيه دوم اشاره دارد به ربا و رباخوارى و معاملات حرام و فاسد. در آيه سوّم، زورگويى و غصب و تزوير راهبان و احبار، مطرح است.

با اين حال، در دو نكته اشتراك دارند:
1 . بر همه آن موارد (باطل) اطلاق شده است. علاوه بر اين، در آيات ديگرى، (اكل مال به باطل) بر رباخوارى(سوره نساء، آيه 161)، خوردن مال يتيم(همان سوره،آيه 2)، غصب(سوره توبه، آيه 34 )و … اطلاق شده است.

2 . در هر سه آيه، با صراحت و روشنى (اكل مال به باطل)، نهي و مذمت شده است. اكنون براى روشن شدن مطلب، دو واژه (اكل) و (باطل) را معنى مى كنيم:واژه (اكل) با صيغه هاى گوناگون، بيش از يكصد مورد در قرآن، به كار رفته است و از ريشه (اكل يأكل)، به معناى خوردن است، (اكل مال) در اين جا كنايه از تملك وتصرف اموال ديگران به ناحق است. روشن است كه (خوردن)، هيچ خصوصيتى ندارد و تعبير (اكل) بدان جهت آمده كه خوردن مهم ترين نياز انسان است و گرنه هر نوع تصرف وتملكى را چه به صورت خوردن باشد وچه به صورت پوشيدن و سكونت دربر مى گيرد. (باطل)، از ريشه (بطل) به معناى نابودى وناپايدارى وضد حق است. هر چيزى كه (حق) نباشد، باطل خواهد بود.

ولى بايد ديد منظور از باطل در اين آيات چيست؟ مفسران در اين باره احتمالات و وجوهى را ذكر كرده اند و براى بسيارى از آنها شواهدى از كتاب و سنت آورده اند. با مرورى بر آيات و روايات، در مى يابيم كه (باطل) بر امورى همچون: رباخوارى، رشوه گيرى، سوگند به دروغ، ظلم و ستم، قماربازى، خوردن مال يتيم، لهو ولعب، غصب وتصرفات عداوني، هر شيٌ پليد، مبادلات و معاملات غيرمشروع وفاسد، درآمدهاى نامشروع، صرف اموال در مسيرهاى حرام وناپسند وبالاخره بر هر غير حقى و هر نوع استفاده غير عقلايى از اموال وداراييها اطلاق شده است. بر اين اساس، منظور از باطل، هر چيزى است كه ناحق وبى هدف و غير عقلائى باشد.

فهرست مطالب
مقدمه
گستردگى مفهوم باطل
تقدم نظر شرع
نقش زمان و مكان
حرام خوارى
نداشتن ماليت و منفعت حلال
ملاك ماليّت
غرر در فقه
ربا در فقه
ربای قرضی
قرض ربوی از نظر طبیعت حقوقی
ربای معاملی
مكیل و موزون خصوصیت ندارد
نتيجه گیری