پروپوزال بررسی احکام فقهی زکات از منظر قرآن و تفاسیر شیعه و اهل سنت

دانلود پروپوزال بررسی احکام فقهی زکات از منظر قرآن و تفاسیر شیعه و اهل سنت

پروپوزال آماده فقه و احکام اسلامی

بیان مساله: 
زکات از مصادیق بارز صدقات واجب و متفق علیه اسلامی است که به عنوان پشتوانه مالی برنامه های اجتماعی، در اصلاح ساختار جامعه و تطهیر زندگی ، تزکیه ی نفوس و تالیف قلوب مردم، نقش بسزایی دارد.
تبیین مفهوم زکات، بیان ادله و علل وجوب، تاکید بر ساماندهی و حسن استفاده از این منبع عظیم مالی، احصاء شمه ای از برکات و کنکاش در شناخت موارد وجوب و  احکام فقهی ومحل مصرف آن، از دیدگاه آیات و  مشهورترین تفاسیر  شیعه وسنی، ، رسالتی است که این مقاله  در حد وسع خود به آن ها می پردازد.
معنی لغوی زکات: «زکات و نماء و زیادی در لغت به یک معنا بوده ونیز گفته اند زکات به معنی طهارت است» (ترجمه ی منجد الطلاب بندر ریگی ۱۳۷۱/۲۲۱)
آیه ی زکات یعنی«  خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ  »( توبه/ ۱۰۳ )دلالت دارد بر این که زکات مصطلح یکی از مصادیق صدقه است و از این جهت آن را زکات گفته اند که صدقه است؛ چون صدقه پاک کننده است و زکات هم از تزکیه و به معنای پاک کردن است.
آچنان که پیداست در این جا نیز هر چند ابتدائاً زکات به معنی نمو گرفته شده است، امّا نشان می دهد که معنی تطهیر نیز در آن نهفته است؛ چون عادت کردن مردم بر انجام اعمال شایسته و تخلّق ایشان به فضایل، فرع بر پاک شدن از رذایل و دوری جستن از بدی ها است.
اگر می بینید امروز وقتی کلمه ی زکات به کار می رود، ذهن به زکات واجب منصرف شده و صدقه به ذهن نمی آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب، صدقه زکات نباشد؛ بلکه، از این جهت است که در مدت هزار و چند صد سال که از عمر اسلام گذشته است مسلمانان، کلمه ی زکات را در «زکات واجب» به کار برده اند و گرنه، در صدر اسلام، زکات به همان معنی لغوی خود بوده است و معنای لغوی زکات اعّم است از معنای مصطلح آن و صدقه را هم شامل می شود و در حقیقت زکات در لغت به ویژه اگر در مقابل نماز قرار گیرد، به معنی انفاق مال در راه خداست.
خلاصه آن که زکات در لغت به معنی زیاد شدن و تطهیر است و در صدر اسلام بعد از معنی لغوی ،در عموم انفاقات مالی اعم از صدقه مستحب و واجب بکار می رفته است و بعد از نزول آیه زکات و در اثر کثرت استعمال مسلمین در زکات واجب، در همین واجب غالب شده است.
سابقه ی زکات: زکات به معنای انفاق مال، که در قرآن در برابر نماز آمده است، منحصر به شریعت محمد صلی الله علیه و آله نیست؛ بلکه، در امم سالفه نیز بوده است؛ چنان که قرآن کریم درباره ی حضرت ابراهیم و اسحق و یعقوب می فرماید:« وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاهِ وَإِیتَاء الزَّکَاهِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ »=و به ایشان انجام دادن کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحى کردیم و آنان پرستنده ما بودند. ( انبیاء/۷۳) یا در مورد حضرت اسمعیل آمده است که:« وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ وَکَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا»=و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان مى‏داد و همواره نزد پروردگارش پسندیده[رفتار] بود  (مریم /۵۵) و حضرت عیسی در طفولیت می فرماید:« وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیًّا »= و تا زنده‏ام به نماز و زکات سفارش کرده است(مریم/۳۱)
حضرت موسی ـ علیه السلام ـ نیز خطاب به بنی اسرائیل می فرماید: «أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ» = و نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید.  (بقره/۴۳)
امّا این که بگوییم زکات در امم سالفه هم به معنی مصطلح در بین مسلمانان بوده و همین مقررات در مورد آن اعمال می شده است دلیلی در این خصوص در دست نیست.
آیه ی وجوب، وجوب زکات و حدود آن:
خداوند در قرآن می فرماید «  وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ » = و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودى آن را براى کسانى که پرهیزگارى مى‏کنند و زکات مى‏دهند و آنان که به آیات ما ایمان مى‏آورند مقرر مى‏دارم (اعراف /۱۵۶) و هم چنین میفرماید « الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُم بِالْآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ » = همانان که نماز برپا مى‏دارند و زکات مى‏دهند و خود به آخرت یقین دارند( نمل/۳) وسایر آیات دیگری که شاهد این است در مکه نازل شده اند ولی هنگامی که پیغمبر به مدینه آمد و پایه ی حکومت اسلامی را گذارد از طرف خداوند مأموریت یافت که زکات را شخصاً از مردم بگیرد و آیه ی وجوب  « خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ »= از اموال آنان صدقه‏اى بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه‏شان سازى و برایشان دعا کن زیرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست(توبه/۱۰۳)در این هنگام نازل شد .
کلمه ی زکات،حدودا در ۵۶ آیه ودر ۲۹ سوره با  ریشه “زکی وزکو”به تعداد۵۹ مورد در قرآن تکرار شده است که در خیلی از آن ها به دادن زکات امر شده است؛ لکن، آن گونه که از روایات پیداست، آیه ی ۱۰۳ از سوره ی توبه آیه ی وجوب زکات است.
علّت وجوب زکات:
الف -زکات از دیدگاه قرآن
یکی از ویژگی های مؤمنین حقیقی ، که به رستگاری و سعادت می رسند ،پرداخت زکات معرفی شده است: «وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ»=و آنان که زکات مى‏پردازند (مومنون /۴)
آیه ای دیگر، دریافت و پرداخت زکات و بر پا داشتن نماز را در زمره ی وظایف و ویژگی های مسئولین و مردم در حکومت دینی آورده است: «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ»= همان کسانى که چون در زمین به آنان توانایى دهیم نماز برپا مى‏دارند و زکات مى‏دهند(حج/۴۱)
و بالاخره در آیه ای دیگر می فرماید: «وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاهَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْیَوْمِ الآخِرِ أُولئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً»= وبه کسانی که نماز را به پا می دارند و زکات می دهند و ایمان به خدای بزرگ و قیامت دارند، پاداشی بزرگ عطا خواهیم نمود.(نساء /۱۶۲)
ب- زکات از دیدگاه روایات
حضرت علی (ع) در مورد زکات می فرماید:«زکات همراه نماز مایه ی تقرب ونزدیک شدن مسلمانان به خدا قرار داده شده است،کسی که زکات را بپردازد نفس را با آن پاک گردانده، کفاره گناهانش محسوب  می شودو….»(نهج البلاغه،خطبه ی۱۹۹ )
ج- زکات  ازدیدگاه  اجتماعی
ااداره ی امور جامعه و ایجاد روابط مالی و اقتصادی بین قسمت های مختلف آن، احتیاج غیر قابل انکاری به یک بودجه عظیم و درآمدی مستمر دارد. تأمین نیازهای عمومی، اداره ی نیروهای  نظامی، تأمین زندگی کارمندان دولت و ارایه خدمات شهری و روستایی به مردم، بدون در اختیار داشتن منبع مالی مطمئن، ممکن نیست.
فلسفه قرین شدن زکات  با نماز: «زکات با نماز سبب تقرب اهل اسلام است پس، آن کس که زکات را با رغبت و رضا بدهد ، کفاره وپوشاننده گناهانش شود و پرده ای میان او و آتش  افکند ونگهدارنده ی وی از دوزخ گردد….»(نهج البلاغه ، ترجمه ونگارش علی اکبر مظاهری ، ۱۵۰،۱۳۸۹)
« از بررسی پیرامون آیات نازل شده در مبحث زکات مشخص می گردد ۲۶ مورد از آیات فوق آیاتی هستند که لفظ زکات با لفظ صلوه همراه شده و با هم به کاربرده شده اند» ( امکان سنجی زکات در ایران ، توسلی ، ۱۳۸۴ ، ۱)
« این رمزی است برای پیوند انسان با خلق خدا زیرا ایمان انسان در صورتی ریشه دار است که در عمل متجلی شود و انسان را از یک سو به خدا و از سوی دیگر به بندگانش نزدیک می کند » (آثار اجتماعی زکات جلالی فراهانی ، ۱۳۸۴ ،ص۲۸)
«امام صادق فرمود هنگامی که مؤمن وارد قبرمیشود نماز بر جانب راست او وزکات بر جانب چپش، واحسان بر سر او سایه افکند ، وصبر در فاصله ای دور از آن ها بایستد ، چون دو فرشته متصدی سوال حاضر شوند صبر به نماز و زکات واحسان خطاب کند که : مواظب رفیق خود باشید واورا یاری کنید چنان چه در ماندید من خود دادرس او می باشم »( ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، ترجمه ی سازندگی ،۴۳۸،۱۳۸۷)
علاوه بر مسایلی که در جنبه های اقتصادی و اجتماعی زکات ذکر شد و غیر از آثاری که در مسایل اقتصادی و تعدیل فاصله بین طبقات مرفّه و محروم بر آن مترتب است، ذکر این نکته لازم است که زکات یک واجب عبادی است که پرداخت آن با نیّت تقرّب به خداوند مقرون بوده و مثل سایر عبادات دارای اجر اخروی است.
آیه ی « فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَهَ وَآتَوُاْ الزَّکَاهَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ » =پس اگر توبه کنند و نماز برپا دارند و زکات دهند در این صورت برادران دینى شما مى‏باشند(توبه/۱۱)نشان می دهد مقصود از توبه این است که به سوی ایمان به خدا و آیات او باز گردند و به همین دلیل، به صرف توبه، اکتفا نکرده و مسأله اقامه نماز را که از روشن ترین مظاهر عبادت خداست و نیز زکات دادن را که قوی ترین ارکان جامعه ی دینی است هم باید به آن اضافه کرد.
منابع زکات: منابع زکات در قرآن ذکر نشده است  وعمد تا از روایات متعدد شیعه و اهل سنت برای تعیین آنها استفاده می شود . وآنچه  شهرت دارد زکات بر ثروت های زراعی  ( غلات اربعه ) ثروت های حیوانی ( انعام ثلاثه ) ونقود  واجب است. فقهای شیعه در خصوص منابع زکات  دو نظریه  دارند ۱- حصر :که فقط به غلات اربعه  ،  انعام ثلاثه و نقدین تعلق میگیرد .۲- تعمیم  یعنی  موارد زکات تنها شامل موارد نه گانه نیست ودر بر گیرنده مصادیق دیگری نظیر انواع حبوبات ، مال التجاره ی بیکار،وپول های رایج نیزمی -شود ،وفقهای اهل سنت برای هر یک از منابع زکات نظر خاص خود را دارد  از جمله: وجوب تعلق زکات  به کلیه ثروت های زراعی ، وجوب تعلق زکات به کلیه ثروت های زراعی به جز محصولات فاسد شدنی ،و حصر در غلات اربعه وهمچنین وجوب تعلق زکات در انعام ثلاثه و خیل غیر ذکور  ونفی جز در مورد انعام ثلاثه  ودر نقدین نیز  دو نظر وجود دارد ۱-به وجوب تعمیم  به پولهای رایج روز  نظر داده شده است .۲- وجوب زکات در نقدین.
علمای امامیه اعتقاد دارند  براساس اجماع ، اصل و شهرت به جز موارد ۹ گانه دلیل قاطعی برای وجوب زکات در سایر موارد وجود ندارد  و نظراتی که در آن اختلاف است حمل بر استحباب می شود وفقهای اهل سنت نیزکه جمهورشان معتقد به تعمیم هستند ،با تمسک به آیات واحادیث وبعضا قیاس به اظهار نظر پرداخته اند که در تطبیق نظرات به آیات و روایات شیعه واهل سنت،ونظریات فقهای شیعه واهل سنت وسپس نتیحه گیری  خواهیم پرداخت.

موارد مصرف (مستحقین) زکات

« إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ »= زکات فقط از آن فقرا و تنگدستان و عاملان آن است و آن هایی که دل هایشان را به وسیله ی آن جلب کنند و برای آزادی بندگان و وامداران و برای صرف در راه خدا و در راه ماندگان است و این امری است واجب از سوی پروردگار، و او دانا و حکیم است.(توبه/۶۰)این آیه مواردی را بر می شمارد که باید صدقات واجب یعنی زکات در آن موارد صرف گردد؛ زیرا، در پایان آیه آمده است: فریضه من اللّه ، یعنی امری واجب از نزد پروردگار است و آن موارد، به گونه ای که از سیاق ظاهر آیه بر می آید هشت مورد است و این هشت تا بودن مستلزم آن است که فقیر و مسکین هر کدام یک مورد جداگانه به حساب آید.
در روایتى که محمد بن مسلم از امام صادق ع یا امام باقر ع نقل کرده مى‏خوانیم که از آن حضرت درباره” فقیر” و” مسکین” سؤال کردند، فرمود:
“الفقیر الذى لا یسئل و المسکین الذى هو اجهد منه الذى یسئل‏ ،فقیر کسى است که سؤال نمى‏کند، و مسکین حالش از او سخت تر است، وکسی است که از مردم سوال وتقاضا می کند ”  ( نمونه، ج‏۸، ص: ۸)
اینکه گفته شده هشت صنف استحقاق دریافت زکات را دارند  در صدد بیان این نیست که تسویه بین آنها واجب است.