تحقیق درباره جنگ خیبر

دانلود تحقیق و مقاله رایگان با عنوان تحقیق درباره جنگ خیبر

پيكار خيبر
با فاصله اي اندك از بازگشت پيامبر (ص) از حديبيه، پيامبر بر آن شدند كه سرنوشت مهم ترين پايگاه يهود را رقم زنند. يهود در هر شكست به خيبر دل خوش بودند و از آن چون دژي تسخير ناپذير ياد مي كردند.

روشن نيست كه چرا پيامبر (ص) سركوبي يهود خيبر را آهنگ كردند. در ذهنيت مورخان، سيره نگاران و مغازي نويسان اين پندار نادرست كه پيامبر (ص) همه را ـ اگر پذيراي اسلام نمي شدند، از دم تيغ مي گذراندند. مانع كاوش و پژوهش در اين زمينه هاست. اما رفتار پيامبر(ص) با قريش كه در دشمن كامي و بعثت ستيزي هيچ مرزي نمي شناختند، مهر باطله اي ست بر اين پندار بي اساس.

نشانه هايي گوياي رفت و آمدي ست ميان غطفان و خيبر1 كه مي توان آنرا، با پژوهشي بايسته، دقيقتر و زمينه شناسي و ريشه يابي كرد.

نگارنده بر اين باور است كه فرمان پيامبر(ص) به سپاه اسلام براي حركت به سوي خيبر، ريشه در گزارشهايي دارد كه پيامبر (ص) را در جريان تحركهايي خطرناك قرار مي داده است. مبناي اين باور، شناختي ست كه از سيره هاي پيامبر (ص) با تأمل در روي كردهاي گذشته اش، دارم.

تاريخ حركت پيامبر (ص) ماه صفر از سال هفتم هجرت روايت شده است. بر حسب شماري روايت ها، در هلال ربيع الاول آن حضرت حركت را فرمان دادند1.
نگراني يهود مدينه

يهود مدينه از شنيدن خبر حركت سپاه اسلام به آهنگ خيبر سخت نگران شدند. آنان، هر چند به زبان از تسخير ناپذيري دژ خيبر و حضور ده ها هزار مرد جنگي در آن سخن مي گفتند، در دل نگران سرنوشتي براي يهود خيبر همانند ديگر يهودان بودند.

آورده اند كه عبداله بي أبي كه از پرداختن وام خود به او شحم تفره مي رفت، سخن او را كه از فزوني سپاه خيبر چيزي به زبان آورده بود، بهانة تهديد كرد و بر آن شد كه از آن يهودي نزد پيامبر(ص) سعايت كند. غافل كه پيامبر هرگز اجازه نمي دهند كه به هر بهانه حق شهروندي پايمال شود. چنين بود كه چون ابوشحم از عبداله بن أبي به محضر آن حضرت شكايت برد كه او از پرداختن وام خويش، خودداري مي كند؛ پيامبر بي درنگ او را به پرداختن حق آن يهودي ملزم ساخت و او ناگزير از راه فروختن شماري جامع و اثاثيه، وام خود را پرداخت2.
تنگناي مالي

در جمع بندي روايتها و سندهايي كه حركت سپاه اسلام را در جنگ خيبر ياد آورند مي توان نتيجه گرفت كه مسلمانان به رغم گشايش هايي كه با پيروزهاي پي در پي و غنيمت ها براي شان پيش آمده بود، در تنگناي اقتصادي بوده اند. تأمين زاد و توشة سفر براي شماري شان به سادگي ميسر نبوده است و پيامبر(ص) به آنان كمك يا رهنمود مي دادند1. در نگاهي ديگر، وضع معيشتي در آن روزگار چنان نبوده است كه مردم در گذران زندگي مشكلي نداشته باشند. نه تنها مردم عادي كه چهره هاي پر آوازه هاي كه در شمار اشراف از آنان ياد مي شود، بي مشكل نبودند. در برخوردي كه از عبداله بن أبي با ابوشحم يهودي پيش از اين به آن اشاره شد. سخن از مشكل عبداله در پرداخت وامي ست به مبلغ 5 درهم2! داشتن تصوير درست از وضع پول و ثروت مردم در هر عصر، از بايسته هاي پژوهش است.
آوازه ي خيبر

پيش از اين يادآور شديم كه يهود بر اين باور بودند كه خيبر دژي تسخير ناپذير است. اين باور را منافقان مدينه دامن مي زدند تا روحيه ي مسلمانان را تضعيف كنند. ياران پيامبر هم با ايمان به وعده هاي خداوند به پيامبر(ص) در كاستن از تأثير اين تبليغات مي كوشيدند1.

اگر بپذيريم كه با قلع و قمع بني قريظه مهم ترين ضلع از مثلث جبهه ي بعثت ستيزان نابود شد. فتح خيبر را چون تير خلاصي بايد به حساب آورد كه زمينه ساز نااميدي كامل آنان بوده است. جبهه ي دشمن هر ضربه ي سهمگيني پيش از اين دريافت مي كرد با يادآوري جنگ آوران خيبر خود را دلداري مي داد. اينك كه پيامبر حركت به سوي خيبر را فرمان داده بودند. گويي تنها اميد دشمن شكست سپاه اسلام در اين پيكار بود.

نكته ي ديگري كه در روايت ها و سندهاي مربوط به حركت سپاه اسلام ـ به سوي خيبر ـ به چشم مي خورد، ناشناخته بودن راه خيبر است. گويي راه يافتن به خيبر براي همه كس امكان پذير نبوده است. چنان كه تنها شماري از هم پيمانهاي خيبريان به آن دژ راه مي بردند. مسير سپاه اسلام را واقدي چنين روايت كرده است :
مدينه ــــــــ ثنيه الوداع ـــ زغابه ـــ نقمي ـــ مستناخ ـــ وطيح

از وطيح چون دژي از دژهاي خيبر ياد شده است كه گويي سپاه اسلام براي رسيدن به مركز خيبر مي بايست آن را مي گشود2. از اين پس سخن از دو راهنماست با نام هاي حسيل بن خارجه و عبداله بن نعيم از قبيله اي اشجع ـ كه با يهود خيبر آشنايي داشتند 3ـ و با راهنمايي اين دو تن سپاه اسلام از كوه عصر گذشت و به صهباء رسيد4. گويي سپاه اسلام با گذشتن از راه هايي ناشناخته و دشوار، دچار خستگي شده بود. پيامبر (ص) از عامربن سنان خواست كه با هنر خود به آنان روحيه بدهد. او را رجزهايي ست در آن فرصت كه در متون معتبر ـ از جمله مغازي ـ به آن اشاره شده است.

واقدي را پس از آوردن رجزهايي از عامر اشاره اي ست به سرنوشت او در پيكار خيبر،چنان كه در مغازي روايت شده است عامربن سنان كه با كينه ي ابن أكوع بيشتر از او ياد مي شود، در خيبر به شهادت رسيد و پيامبر(ص) از عبداله بن رواحه خواستند كه به رغم شهادت او را چاره اي بينديشد. پسر رواحه را در آن دم رجزي ست چون همان رجز كه به ابن أكوع منسوب است و به آن اشاره شد1.
نماز عصر

آورده اند كه پيامبر (ص) نماز عصر را در صهباء با ياران به جاي آوردند و پس از آن كه او با يارانش با خوردن اندكي خرما و سويق2 تجديد قوا كردند، چندان در آن سرزمين توقف كردند كه نماز مغرب و عشاء را نيز به جاي آوردند. گويي پيامبر(ص) بر آن بودند كه مسافت باقي مانده را در شب بپيمايند و با استفاده از پردة سياه شب دشمن را غافل گير كنند.

پس از نماز عشاء از آن دو راهنما ـ حسيل و عبداله ـ كه پيش از اين نقش شن را ياد‌آور شديم، خواستند كه با راهنمايي شان سپاه اسلام را ـ پس از درنورديدن دشتها ـ به نقطه اي ميان شام و خيبر رهنمون شوند. چنان كه اردوگاه سپاه اسلام مانع از پيوستن غطفان به خيبريان شود3.

نگراني پيامبر از پيوستن غطفان به يهود خيبر گوياي اميدي ست كه قريش و غطفان به جنگ آوران خيبر داشتند. نمي دانيم، شايد اگر پيامبر(ص) پيش دستي نمي كردند. با پيوستن قريش و غطفان به يهود خيبر بار ديگر جبهه ي احزاب در برابر اسلام شكل مي گرفت. خطر شكل گيري اين جبهه از آنچه پيش از اين گذشت سهمگين تر بود، چه با تجربه اي كه در شكست احزاب براي دشمن فراهم شده بود، امكان پراكندن شان نبود. با توجه به هراسي كه قريش از گام نهادن پيامبر (ص) و مسلمانان در مكه داشت ـ كه به موجب صلح نامة حديبيه ناگزير مي بايست به آن تن مي داد ـ اين احتمال تقويت مي شود كه انان همة نيروي خود را براي شكل دادن به جبهة احزاب به كار برده باشند. چنان كه پيش از اين يادآور شديم. تكرار اين يادآوري را از آن روي سودمند مي دانم كه ـ در باور نگارنده ـ رمز تحليل درست فتح خيبر در اين نكتة ناشناخته و راز سر به مهر است.
چند راه رمز آلود!

چون سپاه اسلام به سرزميني رسيد كه طرق نام داشت. راهنمايان پيامبر (ص)گفتند : اينك به چند راهي مرموزي رسيده ايم[1]. انديشه در ژرفاي طرق ـ كه در برگردان فارسي مي توان از واژة چند راه ! سود برد ـ مي تواند زمينه ساز پذيرش احتمالي باشد كه پيش از اين مطرح شد. دژ خيبر چنان طراحي شده بود كه نه تنها فتح آن دشوار بود كه راه يافتن به آن نيز، كاري آسان نبود، براي رسيدن به خيبر، سپاه اسلام از چم و خم هايي مي بايست مي گذشت كه پس از آن در نقطه اي با نام طرق ـ و چند راه ! سرگردان مي شد.

پيامبر(ص) با شنيدن نام چند راه ! از راهنمايان خواستند كه يك يك راه ها را نام ببرند. شگفتا! كه هر راه نامي چندش آور داشت، چون : حزن، شاش و حاطب.

رسول خدا را نامهايي كه شومي را در ذهن مي نشاند ناپسند بود. گرايش آن حضرت به نام هايي كه بتوان آن را به فال نيك گرفت. تفال گرايي و تطهير گريزي، دو اصل فرهنگي ست در سيره ي پيامبر (ص) كه در جاي خود با ژرفت انديشي بايد به آن پرداخت.

گويي نام هاي آخرين راه خيبر، همه شوم انتخاب شده بود تا اندوه، پريشاني و شكست را تداعي كند، سرانجام آن دو راهنما گفتند : اينك يك راه بيشتر نمانده است كه با نام مرحب ـ جنگ ‌آور پرآوازه اي خيبر ـ نامگذاري شده است. پيامبر(ص) ناگزير آن را پذيرفتند. شگفتا! كه عمر ـ بي توجه به اين كه بسا گزينش پيامبر (ص) از ناگزير بودن است، نه به دليل عشق به مرحب! به دو راهنما با پرخاش گفت : چرا نخست اين راه را نام نبرديد‌[2]!
در راه دژ خيبر، از طريق مرحب!

هر چند پيامبر در فداكاري در راه خدا و آرمان هاي بعثت بي دريغ بودند، اين ويژگي را با هم داشتند كه به ياران عشق ورزند و از خليدن خاري هم در پاي هر يكي شان رنج برند. سيماي محمد را در جمع بندي اين دو ويژگي بايد شناخت، او هرگاه ضرورت رسالت ايجاب مي كرد بي دريغ خود و ياران را فدا مي كرد. با اين همه، اگر ضروري نبود خليدن خاري را هم در پاي ياري رضايت نمي دادند. بگذريم كه در فداكاري نيز پاره هاي تن و خاندان خود را سپر ياران مي كردند. چنان كه علي او را با همين ويژگي بارها يادآور مي شود و مي ستايد. چنين بود كه در راه خيبر پيامبر (ص) بر آن بودند كه بي دليل خطري ياران را تهديد نكند. عبادبن بشر و سواركاري چند، چون طلايه داران پيش افتادند تا راه را براي سپاه اسلام هموار كنند. او جاسوسي را ـ از قبيله اي أشجع دستگير كرد كه خبرياب يهود خيبر بود1. او نخست خود را سارباني معرفي كرد كه در جست وجوي اشترهاي گمشدة خويش است، عباد نخست پنداشت كه با هوشياري توانسته است اطلاعات سودمندي از آن جاسوس به دست آورد. از او شنيد كه ميان يهود خيبر و غطفان در آن روزها پيوند و پيماني از نو منعقد شده است كه در برابر دريافت خرماي يكسال خيبر، غطفان به ياري خيبريان بشتابد. از كنانه بن ابي الحقيق و هوذه بن قيس نام برد كه در گرفتن پيمان از غطفان نقش داشتند. نيز نام عتبه بن بدر به ميان آمد كه با عده و عدة فراوان به ياري خيبريان شتافته است و اينك درون دژ خيبر است2. عبادگويي ناگهان به آن اطلاعات و سودمند بودن آن ـ كه شايد دمي مي پنداشت كه با هوشياري آن را به دست آورده است ـ شك كرد و مطمئن شد كه او يك باديه نشين يا صحراگرد عادي نيست كه در تكاپوي يافتن اشتران خود باشد، با اندك فشار و تهديد عباد زبانش بيش از پيش باز شد و از عباد پرسيد : اگر راست بگويم، مرا تأميني خواهد بود؟ به او در پاسخ اين پرسش، اطمينان داد و او چنين گفت :

واقعيت اين است كه يهود خيبر ـ با سرنوشتي كه شما يهود يثرب را رقم زديد ـ سخت دچار هراس اند. پسر عموي من را ـ كه براي فروش كالا در مدينه بوده است ـ يهود يثرب نزد كنانه بن ابي الحقيق فرستاده اند كه با او از اندك بودن سپاه شما سخن بگويد و به او اطمينان بدهد كه اگر نيروي جنگ آزموده اي در مصاف با شما به صحنه بيايند، شكست خواهيد خورد. اينك قريش را در مورد جنگ خيبر، دو پيش بيني ست. شماري به پيروزي خيبريان دل خوش اند، شماري ديگر بر اين باورند كه خيبر نيز به دست سپاه اسلام فتح مي شود و آن به مفهوم ذلت روزگار است. من اين همه را خود شنيدم و كنانه مرا بر سر راه شما قرار داد تا شما را با گزافه گويي پيرامون زور و زر خيبريان دچار بيم و هراس كنم. او از من خواسته بودكه چون نقش خود را ايفا كردم، با شتاب باز گردم و آن چه را از شما مي دانم. در اختيارش قرار دهم.

عباد آن مرد را به محضر پيامبر آورد و داستان را گزارش كرد. عمر ـ چنان كه راه و رسم شناختة اوست ـ گردن زدن او را پيشنهاد كرد. عباد گفت : من او را امان داده ام. پيامبر فرمودند : زنده اش بگذار، و با هوشياري و محكم كاري مگذار بگريزد. او كه راه و رخنه ي خيبر را نيك مي شناخت ـ اسلام آورد و در راهنمايي سپاه اسلام نقش مثبت و سودمندي داشت1.
نيايش پيامبر

چنين بود كه فزون بر دو راهنمايي كه سپاه اسلام را به سوي دژهاي خيبر راه مي نمودند، راهنماي جديدي در اختيار آنان قرار گرفت. سپاه اسلام دشت ها و بيابانها را درنورديد و پس از گذشتن از دژ خَرصه، بين شق و نظاه، بر دژ اصلي خيبر مشرف شد2. در اين هنگام رسول خدا ياران را آموزش دادند كه چنين با خداي خود دست به نيايش بردارند :

بار خدايا ! اي پروردگار آسمانها و آنچه در سايه دارند، و اي پروردگار زمين ها و هر چه در ‎آغوش كشيده اند، و اي پروردگار شياطين و هر كه به گمراهي كشانند، و اي پروردگار نسيم ها و آنچه مي افشانند ! ما هر نيكي را در اين آباده و آباده نشينان و هر چه را كه در آن است از تو مي خواهيم و از هر بدي در هر زمينه به تو پناه مي بريم3. آن گاه ياران را فرمان دادندكه به نام خدا به سوي خيبر پيش بروند. آورده اندكه پيامبر در گام نهادن در هر آباده و شهر چنين عمل مي كردند4.

چنان كه در سيره ي ابن هشام روايت شده است، پيامبر (ص) هرگز به دشمن شبيخون نمي زدند، اگر شب به اردوگاه دشمن مي رسيدند تا بامداد به توقف پاي بند بودند. در بامداد نيز اگر بانگ اذان مي شنيدند، يورش نمي بردند در خيبر هم چنين كردند.

خيبريان با ديدن سپاه پيامبر (ص) گريختند و در دژها ـ پشت درهاي بسته ـ موضوع گرفتند. سپاه اسلام دژها را يكي پس از ديگري گشود. چنان كه ابن هشام روايت كرده است، نخستين دژ ناعم نام داشت كه در جريان فتح آن محمود بن مسلمه به شهادت رسيد. پس از آن قموص نام داشت كه از آن بني ابوالحقيق بود. صفيه دختر حي بن أخطب با دو دختر عمويش از جمله اسيران اين دژ بودند و به اسارت سپاه اسلام درآمدند. پيامبر صفيه را خود برگزيدند و چون دحيه ي كلبي بي خبر از اين گزينش خاستار آن شدند، دو دختر عمويش را به او داد1. در اين جا سخن از شماري نبايدها و نبايسته هاست كه پيامبر (ص) ياران را از آن هشدار مي دادند. و نهي مي كردند از جمله پاسداري حريم زنان باردار2. پس از اين دو دژ، سخن از دژيست كه منسوب به صعب بن معاذ و پس از آن دژهاي وطيح و سلالم كه از آن به عنوان آخرين دژها ياد مي شود كه بيش از 10 شب در محاصرة سپاه اسلام بوده است3.

آورده اند كه مرحب از اين دژ غرق در سلاح بيرون آمد و رجزخوان حريف مي طلبيد :

قد علمت خيبر أني مرحب شاكي السلاح بطل مجرب

أطعن أحيانا و حينا أضرب اذ الليوث أقبلت تحرب
إن حماي للحمي لا يقرب

چنان كه در سيرة ابن هشام آمده است، مرحب را نخس كعب بن مالك پاسخ مي دهد و پس از آن محمد بن مسلمه به مصاف او مي رود و پس از درگيري سختي كشتن او را توفيق مي يابد. پس از مرحب برادرش ياسر به ميدان مي آيد و چون زبير به مصاف او مي رود، مادرش صفيه از كشته شدن پسرش ابراز نگراني مي كند و پيامبر(ص) عمة خود را آرامش و اطمينان مي دهند كه ياسر به شمشير زبير به قتل خواهد رسيد و چنين شد4.

در آنچه ابن هشام روايت كرده است، نشانه هايي از جعل است. ازجمله آنچه به صفيه نسبت داده شده است كه با شخصيت او كه در جاي جاي تاريخ اسلام مطرح است. سازگار نيست، به هر حال بررسي روايت هايي از اين دست ـ كه دو نيم دايرة ستايش و ستيز را شكل مي دهد ـ از بايسته هاي پژوهش است.
اختلاف روايت در ترتيب فتح دژهاي خيبر

فزون بر مناقشه در چگونگي كشته شدن مرحب، ترتيب فتح دژهاي خيبر نيز دستخوش اختلاف روايت هاست. آنچه گذشت، بر حسب روايت هايي از سيرة ابن هشام بود. اينك چگونگي فتح دژهاي خيبر را چنان كه در مغاز واقدي روايت شده است، از نگاه مي گذرانيم.
گريز از وبا

چنان كه درمغازي واقدي روايت شده است، پيامبر (ص) نخست به منزله رسيدند. سپاه اسلام چنان يهود خيبر را غافل گير كردند كه فرصت كمك گرفتن از هم پيمانها را نيافتند.

نكتة مهم در اين نقطه هدشار حباب بن منذر به پيامبر (ص) است كه ـ اگر توقف در اين مكان با وحي الهي نيست ـ به دلايلي ماندن سپاه اسلام در آن خطرناك است. در راهنمايي هاي خير انديشانه و عالمانة حباب ـ كه مورد استقبال پيامبر (ص) قرار گرفت ـ يادآوري خطر آلودگي سپاه اسلام به وبا، شايان تأمل است1.

مورخان از اين نكته گذشته اند و هيچ احتمال نداده اند كه خطر آلودگي به وبا كه حباب آن را يادآور شده است، شايد تنها به دلايل زيست محيطي نباشد. نمي دانيم شايد آن چه امروز از آن به استفاده از سلاح شيميايي تعبير مي شود. با شكلهاي ساده تر در تاريخ جنگها سابقه داشته است. دور نيست كه در دژهاي مرموز خيبر، پيش بيني هايي براي آلوده كردن مهاجمان در مثل به بيماري وبا ـ از نكته هاي ناشناخته در تاريخ باشد. هر چند كه احتمال هايي از اين دست ممكن است به مفهوم ميدان دادن بيش از اندازه به تخيل تعبير شود، با اين همه، از طرح پيش فرضها نبايد هراس داشت.

آنچه مسلم است درجا به جايي سپاه اسلام از منزله به رجيع، مصونيت سپاه اسلام از وبا مورد تأكيد پيامبر (ص) بوده است2.
قطع اشجار

در شماري سندها، سخن از بريدن نهال و نخل جوان در خيبراست، تا يهود ـ به دليل ارزشي كه براي نخل بارور داشتند از دژها بيرون بيايند. آن چه اطمينان بخش تر به نظر مي رسد اين است كه پيامبر (ص) خود مسلمانان را از اين عمل منع كردند1. دور مي نمايد كه آن حضرت خود به وعدة الهي در پيروزي بر خيبر توجه بودند و با يادآوري شماري ياران به آن توجه كردند2. به هر حال آن چه در شماري روايت ها مطرح است كه فرياد بلال چنين طنين افكند كه : پيامبر از قطع نخل ناخرسند است و از آن نهي فرموده اند، و اين از سندهايِ افتخار آميز تاريخ اسلام است.

يادآوري اين نكته سودمند است كه پيش از اين در جريان سركوبي بني نضير، ديديم كه رسول خدا چون ضرورتي در جنگ، قطع نخلها را فرمان دادند و كارساز بود. قرآن نيز آن را ـ چون عمل استثنايي به عنوان ضرورتي در جنگ ـ مهر تأييد نهاد.

دور نيست كه شماري از مسلمانها با خاطره اي كه از آن جريان داشتند ـ و با تكيه بر نقطه هاي مشترك در فرهنگ يهود ـ چنين مي پنداشتندكه در اين جنگ نيز از آن شيوه سود برند. غافل از اين نكته كه بريدن نخل چندان با اهميت است كه تنها با دستور صريح پيامبر مي توان به آن دست يازيد. در طنين فرياد خاطره انگيز بلال در خيبر، كه نخل ها را ميندازيد كه پيامبر (ص) از آن نهي فرموده است، اين نكتة ژرف نهفته است كه ارزش نخل از نقطه هاي مشترك در فرهنگ همة اديان الهي ست.
جنايت مرحب!

چنان كه در مغازي روايت شده است، دژ ناعم، از نخستين دژهايي بود كه به محاصرة سپاه اسلام درآمد. در جريان اين محاصره محمودبن مسلمه كه از سوز آفتاب پناهگاهي مي جست، به پناه ساية آن دژ رفت. در اين دم مرحب فرصت را مغتنم شمرد و آسيا سنگي را از بام بر سرش فرو افكند3.
حركت به سوي رجيع

پس از يك روز پيكار، سپاه اسلام به فرمان پيامبر (ص) دژ رجيع را آهنگ كرد و محاصرة آن 7 روز ادامه يافت1. در نخستين روز پيكار، شمار مجروحان سپاه اسلام به 50 تن رسيد. مجروحان را به پشت جبهه منتقل مي كردند و به درمانشان مي پرداختند. نقش زنان در اين تلاش، نقشي ستايش انگيز روايت شده است و از زنان بني غفار بويژه ياد شده است كه داوطلب حضور در جبهه و تلاش براي درمان مجروحان بودند. پيامبر آنان را تشويق كردند و پس از جنگ به شماري شان جايزه هايي را اختصاص دادند. بگذريم كه در مسير جنگ نكته هايي در تاريخ ثبت است كه شايد از ديدگاه كساني با شأن پيامبر ناسازگار تلقي شود، در حالي كه با نگاهي ديگر از سندهاي ارزشمند تاريخ اسلام به شمار مي آيد و تأكيدي بر فاصله ي وضع موجود با سيرة پيامبر (ص) بويژه در رفتار با زنان است2. به هر حال بررسي سندهايي از اين دست ـ به دور از پيش داوري از بايسته هاي پژوهش است.
دريافت خبرهاي سري

در جريان محاصرة رجيع چنان كه در خاطره هاي كعب بن مالك آمده است، يكي از يهود خيبر، پيامبر (ص) را در جريان اطلاعات سودمند گذاشت كه در پيروزي سپاه اسلام بي نقش نبود. رسول خدا پس از آن مسلمانان را به پايداري در جهاد بيش از پيش برانگيختند و آنان را مطمئن كردند كه هم پيمان هاي يهود آنان را تنها گذاشته اند. آن مرد يهودي را نيز با جايزه اي تشويق كردند3.
كشف جنگ افزار سنگين دشمن !

چنان كه در خاطرة ديگران آمده است، پيامبر پاسداري سپاه اسلام را در شبها به نوبت به ياران واگذار مي كردند. چون در محاصرة رجيع روز ششم را پشت سر گذاشتند.
عشق به خدا و پيامبر معيار ارزش

آورده اند كه در جريان فتح دژ مصعب، خم هاي شراب نيز بسيار بود كه مسلمانان آن را شكستند و سيلي نه چندان بنياد كن ! جاري شد. در ميان ياران پيامبر (ص) يكي شان آن چنان به مي علاقه داشت كه به رغم حرمت آن بارها نوشيده بود و مست شده بود و كيفر ديده بود. آن روز نيز طاقت او طاق ! شد و دلي از عزا در آورد. عمر با خشم گفت :

خدايش لعنت كند، چندين با (به خاطر مي) كتك خورده است. پيامبر (ص) عمر را از لعنت نهي فرمود و افزود : او خدا و پيامبرش را دوست دارد، نام اين باده گسار مجاهد! عبداله خمار است2.
انتقال يهود به دژ زبير

با گشوده شدن دژهايي كه از آن ياد شد، يهوديان به دژي منتقل شدند كه از آن با نام قلعة زبير ياد مي شد. سپاه اسلام آن دژ را نيز به محاصرة خود درآورد. موقعيت آن دژ چنان بود كه اسب ها را توان پيمودن راه به آن نبود. سه روز در محاصرة آن سپاه اسلام متوقف بود و راهي را براي گشودن آن نمي يافت.
هم كاري يكي از يهوديان در فتح دژ زبير

پس از گذشت سه روز يكي از مردان يهود به پيامبر(ص) پيشنهاد كرد كه او را امان بدهد و از راهنمايي كار سازش براي رهايي از بن بست سود برد. او مي گفت : اگر يك ماه اين محاصره را ادامه دهيد، آنان تاب مي آوردند و مشكلي نخواهند داشت، همه چيز پيش بيني شده است. پيامبر به او امان دادند و آن يهودي سپاه اسلام را به مجراي آب آن قلعه رهنمون شد. تشنگي آنان را ناگزير ساخت كه از قلعه بيرون آيند. بدين سان پيكاري سخت ميان دو سپاه درگرفت و شماري از ياران پيامبر (ص) به شهادت رسيدند. با اين همه، آن دژ نيز گشوده شد و سپاه اسلام آخرين بن بست را نيز شكست.

از اين پس گشودن دژها چندان دشوار نبود، هر چند دژداران نطاه و شق سخت پايداري مي كردند، ياران پيامبر نيز در گشودن آن دو دژ حماسه ها آفريدند. از جمله حباب بن منذر و ابودجانه كه از دلاورهاي شان حماسه هايي شگفتي آفرين درخاطره ها به يادگار ماند1. از جمله دژهايي كه از اين پس گشوده شد. دژ سمران و دژ نيزار است كه از آن غنيمت فراوان به سپاه اسلام رسيد، اسارت صفيه را ـ كه پيش از اين يادآور شديم ـ واقدي دراين مقطع از آن ياد كرده است.

با اين همه، شماري از دژها در خطه ي شق در اختيار يهود بود. آنان كه خود را در خطر مي ديدند به منطقه ي كنيبه، وطيح و سلالم پناه بردند، مي بينيم كه چگونه شمار دژهاي تو در تو در هر بخش از خيبر، يهود را در خود جاي مي داده است. اگر در باور يهود، از خيبر چون منطقه اي تسخيرناپذير ياد مي شوند، بي دليل نيست. به راستي فتح آن در نگاه و باور بعثت ستيزان ناممكن مي نمود. قريش و غطفان نيز همة دل گرمي شان ـ پس از شكست احزاب ـ به خيبر بود.

اين نكته نيز در شماري روايت ها مورد اشاره است كه يهود، دژ نزار را به زنان و كودكان اختصاص داده بودند و خود در دژهاي نطاه با سپاه اسلام درگير بودند. شمار دقيق يهود خيبر را شايد بتوان با پژوهشي بايسته به دست آورد. تنها زنان و كودكاني كه در منطقة كتيبه بودند و پس از صلح امان يافتند 2000 تن گزارش شده است1.
محاصره ي دژهاي كتيبه، و طيح و سلالم

هر چند با فتوحات پي در پي سپاه اسلام، شمار بسياري از دژهاي خيبر در چند منطقه گشوده شد، دژهاي زيادي در سه منطقه ي كتيبه، و طيح و سلالم هم چنان در اختيار نيروي دشمن بود. سپاه اسلام كتيبه را به دربندان كشيد و 14 روز اين محاصره ادامه داشت. پيامبر (ص) براي گشودن اين دژها ناگزير از بهره گيري از جنگ افزار سنگيني شدند كه با فتوحات گذشته در اختيار سپاه اسلام قرار داشت. گويي پيامبر بر آن نبود كه از جنگ افزارهايي چون منجيق سود برد. چه، با بهره گيري از آن، زنان و كودكان نيز آسيب مي ديدند. با اين همه، چون زمان محصره طولاني شد بر حسب ضرورت به كارگيري چنان جنگ افزارهايي را پيامبر فرمان دادند. نمي دانيم، شايد رسول خدا اين فرمان را براي تهديد دشمن صادر كردند تا دچار وحشت شوند. اين تديبر سودمند افتاد و كنانه بن ابي الحقيق را بر آن داشت كه پيشنهاد صلح را مطرح كند2.
استقبال از پيشنهاد صلح

در سيرة پيامبر به رغم جوسازي دشمنان و كژانديشي دوستان نادان گرايشي به جنگ نبوده است، جنگ را آن حضرت جز چون ضرورتي اجتناب ناپذير تن نمي داده اند و از پيشنهاد صلح همواره استقبال مي فرموده است. قرآن كريم نيز آن حضرت را به استقبال از پيشنهاد صلح ـ با توكل به خدا ـ ترغيب كرده است، هر چند كه در آن پيشنهاد احتمال فريب باشد3.

چنين بود كه چون شماح را ياران پيامبر (ص) دستگير كردند و او پيامبر را گفت كه فرستادة كنانه بن ابي الحقيق است و چون پيك صلح از سوي او به محضر آن حضرت مي آمده است، رسول خدا با او خوش رفتاري را فرمان دادند و براي گفت و شنود با كنانه آماده شد1.

هر چند پيشنهاد صلح را كنانه در تنگنا به پيامبر داد، آن حضرت در پذيرفتن آن ترديدي نكردند. چه، با صلح خون شماري انسان حفظ مي شد و بسا شماري هدايت مي شدند. پيآمدهاي منفي احتمالي را هم بايد ـ بر حسب رهنمود قرآن ـ به خدا و اگذار كرد.

كنانه ـ چون از آمادگي پيامبر (ص) در گفت و شنود اطمينان يافت ـ در رأس هياتي به حضور آن حضرت شتافت. پيمان صلح به زودي ميان مسلمانان و يهود خيبر به امضاء رسيد. به موجب اين پيمان به يهود خيبر امنيت جاني داده شده، به شرط آن كه زمين و ثروت آنان به سپاه اسلام ـ به عنوان خسارت جنگ ـ واگذار شود.

پيش از هر چيز جنگ افزار را از آنان تحويل گرفتند : 100 زره، 400 شمشير، 1000 نيزه، 500 كمان، فزون بر مقداري زر و سيم. در اين هنگام پيامبر از كنانه پرسيد. گنج آل حقيق كه در پوست اشتري نگهداري مي شود، كجاست؟ در اين زمينه اسيران جنگي خيبر اطلاعاتي در اختيار پيامبر گذاشته بودند. كنانه مدعي شد كه آن براي تداركات جنگ هزينه شده است. او با سوگند گفتة خود را مورد تأكيد قرار داد و از اظهاراتش صورت جلسه اي تهيه شد و به امضاي چهره هاي برجسته اي از سپاه اسلام و 10 تن از يهود رسيد. بر اين نكته نيز تأكيد شد كه اگر او دروغ بگويد در پناه خدا و پيامبر (ص) نباشد. در اين هنگام مردي از يهود، او را هشدار داد كه چيزي را از پيامبر پنهان نكند. كنانه با چشم غره اي آن يهودي را ـ بي فرياد ـ نهيب زد و او بر جاي خود نشست2.

اين نكته شايان تأمل است كه وابستگي به ثروت را در فرهنگ يهود نشانه هايي ست بسيار. با چنين وابستگي، گويي كنانه جان خود را براي گنج به خطر انداخته بود.

در بازجويي از ثعلبه بن سلام بن ابي الحقيق، نشانه هايي از آن گنج كشف شد. او از ويرانه اي سخن گفت كه كنانه پيرامون آن هر روز مي گشته است. زبير و شماري از سپاه اسلام مأمور كاوش در آن ويرانه شدند و سرانجام آن گنج را كشف كردند. از اين پس كنانه ـ با فرمان پيامبر (ص) ـ در بازجويي زير فشار قرار گرفت تا از زبان او هر ناگفته اي شنيده شود. در پايان نيز پيامبر (ص) كيفر او را به محمدبن مسلمه سپرده تا زخم دلش را ـ در برابر شهادت دل خراش برادر او محمود ـ مرهمي گردد. چنين سرنوشتي را در مورد يكي ديگر از پسران ابوالحقيق روايت كرده اند كه كيفرش در پايان به اولياء بشربن براء سپرده شد1.

پيرامون محتويات آن پوست اشتر خاطره اي را واقدي روايت كرده است كه گوياي سابقة ديرينه است در وابستگي به اشياء عتيقه در فرهنگ يهود2. هر چند كه جزئياتي از اين خاطره شك آور و مناقشه پذير است.
غنيمت هاي خيبر

آورده اند كه پيامبر خروه بن عمروبياضي را ـ پس از پيروزي و صلح ـ خزانه دار غنيمت هاي خيبر كردند. نخست هر چه در هر يك از دژها به دست سپاه اسلام افتاده بود، در محلي فراهم و طبقه بندي شد : پوشاك، لوازم منزل، اسلحه، گاو و گوسفند نيز غذا و علوفه.

تخميس و خمس گيري از غذا و علوفه متعارف نبوده است، شايد دليل آن تأكيد بر مناعت و بلند نظري در سيرة پيامبر و فرهنگ اسلام بوده است. مردم چندان كه نياز داشتند، از غذا و علوفه استفاده مي كردند.

آن چه ـ جز غذا و علوفه ـ گرد آمده بود، نخست تخميس شد و يك پنجم آن به عنوان سهم خداوند در اختيار پيامبر قرار گرفت كه از آن چنان كه صواب ديد پيامبر بود در پاسخ به نياز نزديكان آن حضرت و بني عبدالمطلب استفاده شد.

4 بخش ديگر ميان مجاهدان بر پاية معيارهاي شناخته، تقسيم شد كه هر كه مي خواست سهم خود را مي فروخت. نكته هايي در جريان تقسيم غنيمت ها در آن روز تأمل انگيز است :

1- در ميان غنيمتها، نسخه هايي از تورات و كتابهاي آسماني بود كه يهود خاستار آن شدند. واقدي را پس از اشاره به اين نكته هيچ سند و روايتي در زمينه پاسخ پيامبر به اين خواست يهود نيست. شايد بتوان با پژوهشي بايسته اين كاستي را جبران كرد.

2- دست برد به غنيمت، نكته ي ديگريست كه روايت ها و سندهايي گوياي واكنش سخت پيامبر (ص) است به هنگامي كه گزارشي در اين زمينه دريافت مي كردند. آلودگي سپاه اسلام به خيانت مالي، در خور تأمل است. هر چند با حضور منافقان درميان مسلمانان مجاهد، از سطح شگفتي مان كاسته مي شود.

3- در جريان فروش كالاهاي غنيمتي، هشدار پيامبر (ص) پيرامون داد وستد ربوي نيز نكته ي ست فقهي و شايان تأمل1.

4- پيامبر (ص) از آنچه در اختيار داشتند، زناني را كه با آن حضرت براي كمكهاي پشت جبهه و درمان مجروحان به خيبر آمده بودند، سهمي از غنيمت منظور كردند2. شمار زنان هم سفر با آن حضرت را ـ كه در ميان شان شماري از همسران پيامبر بودند ـ 20 تن روايت كرده اند3. بگذريم كه درميان زنان، شير زني چون ام عماره هم بوده است كه خود از جهادگران مردافكن بود. شماري از زنان بني غفار هم داوطلب همراهي با آن حضرت بودند كه با دعاي خويش تشويق شان كردند.

5- از ظريف ترين كارهاي پيامبر(ص) ، كنار گذاشتن شماري گردن بندها و زيورآلات به غنيمت گرفته، براي دختراني ست كه يادگار شهيدان بودند4. نيز جايزه هايي كه به شماري از زنان پر تلاش مي دادند5!

6- در تقسيم غنيمتها، قبيله ها با معيار شمار جنگجويان خود سهم مي بردند. به سواره نيز دو برابر پياده سهم داده ميشد، كه شماره اسب سواران در خيبر 200 تن روايت شده است. گفتني ست كه از زمين هاي مزروعي و نخلستان هاي خيبر ياران و خاندان پيامبر (ص) را پشتوانه اي براي زندگي شان فراهم شد1. بعدها تاريخ اسلام در اين زمينه شاهد كشمكش هايي شده است.
برخورد انساني

پيامبر (ص) را پس از صلح با يهود خيبر برخوردي عاطفي و انساني ـ به دور از دشمن كامي ـ بوده است. زمين هاي به غنيمت گرفته را با پيمان مساقات به آنان واگذار فرمودند تا مشكل كار و اشتغال شان را حل كند و به تنگدستي دچار نشوند. در اين رفتار همواره بر عدل تأكيد داشتند و از آن چون رمز پايداري نظام هستي ياد مي كردند2.
دشمن كامي يهود

به رغم رفتار مهر آميز پيامبر (ص) با يهود خيبر پس از صلح و به رغم برخوردهاي انساني ان حضرت با زنان ـ چنان كه به نمونه هاي آن اشاره شد ـ شماري از يهود هم چنان در موضع دشمن كامي بودند. آورده اند كه زينب دختر حارث بر آن شد كه آن حضرت را مسموم كند. او با اطلاع از ذائقه ي آن حضرت، كتف گوسفندي را بريان كرد و به رسم هديه نزدش برد. پيامبر كه به بزرگواري با دشمن شكست خورده پاي بند بودند آن هديه را پذيرفتند و مي رفتن كه مسموم شود، اما برحسب شماري روايتها سم تأثيري ژرف داشت و پس از فزون بر دو سال آن حضرت را از پاي درآورد3. اظهار نظر قطعي در اين زمينه، بي نياز از پژوهش نيست.
شهداي خيبر

شمار شهيدان خيبر را از قبيله هاي : بني اميه و هم پيمانهاي آنان 3 تن، از بني اسد 1 تن، از انصار جز محمود بن مسلمه1 تن، ازني عمروبن عوف 5 تن، كه 2 تن از آنان از مجاهدان بدر بودند، از بني زريق 1 تن، از بني سلمه 2 تن، از قبيله اسلم 2 تن و از بني غفار 3 تن روايت شده است. در اين ميان مردي هم از قبيله اشجع شهادت را توفيق يافت كه مجموع شهيدان خيبر 15 تن مي شود، در حالي كه از يهود خيبر 93 تن كشته شدند1.

موضوع :
زندگاني امام حسين (ع)

دبير محترم :

جناب آقاي خزائي

تهيه و تنظيم :

بهمن مشكوه رضوي

كلاس : 204

دبيرستان هشترودي

فهرست
عنوان ………………………………………………………………………… صفحه
پيكار خيبر………………………………………………………………………… 1
نگراني يهود مدينه………………………………………………………………. 2
تنگناي مالي…………………………………………………………………….. 2
آوازه ي خيبر……………………………………………………………………… 3
نماز عصر…………………………………………………………………………. 5
چند راه رمز آلود!………………………………………………………………… 6
در راه دژ خيبر، از طريق مرحب!……………………………………………….. 7
نيايش پيامبر…………………………………………………………………….. 9
اختلاف روايت در ترتيب فتح دژهاي خيبر……………………………………… 12
گريز از وبا………………………………………………………………………… 12
قطع اشجار………………………………………………………………………. 13
جنايت مرحب!……………………………………………………………………. 14
حركت به سوي رجيع…………………………………………………………… 14
دريافت خبرهاي سري………………………………………………………….. 15
كشف جنگ افزار سنگين دشمن !……………………………………………. 16
عشق به خدا و پيامبر معيار ارزش…………………………………………….. 17
انتقال يهود به دژ زبير…………………………………………………………… 18
هم كاري يكي از يهوديان در فتح دژ زبير……………………………………… 19
محاصره ي دژهاي كتيبه، و طيح و سلالم……………………………………. 21
استقبال از پيشنهاد صلح………………………………………………………. 23
غنيمت هاي خيبر……………………………………………………………….. 23
برخورد انساني………………………………………………………………….. 24
دشمن كامي يهود………………………………………………………………. 24
شهداي خيبر ……………………………………………………………………. 24