تفاوت کویر و بیابان

تفاوت کویر و بیابان

البته قابل ذکر است که تفاوت بسیار ظریفی بین مناطق کویری و بیابانی وجود دارد که متاسفانه باعث میشود که این دو منطقه به کرات با هم اشتباه گرفته شوند بسیاری از مناطق ذکر شده به عنوان کویر در دل بیابان ها واقه شده که تمیز دادن آنها از یک دیگر هر از چندگاهی برای افراد عادی بسیار مشکل است امید میرود با مطالعه بند های زیر این اشتباهات کمتر شوند

بیابان : تعریف بیابان از دیدگاههای مختلف فرق می کند به عنوان مثال از نظر جغرافیا و اقلیم شناسی بیابان های واقعی به سرزمینی گفته می شود که متوسط بارش سالانه آن کمتر از mm50 است. در گیاه شناسی، کشاورزی و منابع طبیعی مناطقی را بیابان گویند که از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر باشد. و یا سطح وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه باشد. از دیدگاه اکولوژی یا سازمان ملل متحد بیابانی شدن یا پیشروی بیابان (Desertifi cation) عبارت است از « کاهش فعالیتهای بیولوژیکی » (کاهش فعالیتهای انسان، حیوان و گیاه). بیابانها عمدتا ً در قلمرو بین المدارین و یا برخی از مناطق بری ، آنجا که زمستانهای سرد و تابستانهای گرم دارد گسترش یافته است و حدود یک سوم از خشکیها را اشتغال کرده و یونسکو وسعت آن را ۵۰ میلیون کیلومتر برآورده کرده است . با توجه ساده به نقشه پرا کندگی بیابانها می توان دریافت که تقریباً بین مدارات ۲۰ تا ۴۰ درجه در نیمکره شمالی بیابانهای : صحرای آفریقا – عربستان – ایران – آسیای مرکزی – و آمریکای شمالی و در نیمکره جنوبی بیابانهای : شیلی – پرو – آرژانتین – آفریقای جنوب غربی و استرالیا گسترده شده اند

در تقسیم بندی پوشش گیاهی ( فلور ) مخصوص نواحی بیابانی با توجه به شرایط خاک می توان به گیاهان ماسه دوست – نمک دوست ( شوری پسند ) – گیاهان خشکی پسند – گیاهان صخره دوست – گیاهان گچ دوست – گیاهان شن دوست ( مقاوم به شن ) اشاره کرد آویشن- صبر زرد- نخودک- اسکنبیل- ریش بز- انجیر صحرایی- دم گاوی- گون- سیاه شور- مریم گلی- هندوانه ابوجهل- جغجغه- اسپندتیغ شیر-کاروان کش-انواع کاکتوس ها – قیچ- نی بیابان- گز- تاغ و … از این قبیل گیاهانند

از جانوران مناطق بیابانی می توان به ( موش صحرایی – موش خاردار – سیاه گوش – روباه شنی روباه ترکمنی – گوزن زرد ایرانی – کارکال – کفتار – خفاش – خرگوش – خارپشت – کانگورو – یوزپلنگ – بز وحشی – جبیر – گربه وحشی … )

• ویژگیهای بیابان

مواد رسوبی آن بیشتر ماسه ،شن ،ریگ …و خاک آن دارای بافت درشت تری نسبت به کویر است .

مقدار شوری و نمک آن کمتر از کویر است.

پوشش گیاهی در بیابان بسیار بسیار کم و نادر است.

بیابان معمولا فاقد آب است ،مگر در واحه ها.

بیابان برعکس کویر سطحی نسبتا ناهموار دارد و خیلی مسطح نیست .

بخاطر نبودن رطوبت با اندک بادی ذرات شن و ماسه حرکت کرده و از جایی به جای دیگر منتقل می شوند.ولی در کویر بخاطر وجود رطوبت و پوشش گیاهی جابجایی مواد به مراتب کمتر است.

اقلیمهای بیابانی :

اقلیمهای بیابانی که دارای بارندگی نامنظم و احتمالا گاهی بدون باران سالیانه هستند، شامل تقسیمات زیر است:

اقلیم بیابانی استوایی: بطور کلی گرم و فاقد فصول حرارتی متمایز که در آن روزها و شبها در تمام ایام منظم و به توالی یکدیگر هستند.

• اقلیم بیابانی حاره: عموما گرم و دارای فصول حرارتی مشخص ، دارای فتوپریودیسم نامنظم تر از اقلیم بیابانی استوایی می‌باشد.

• اقلیم بیابانی معتدل: دارای فصول حرارتی متمایز و فتوپریودیسم روزانه نامساوی و کاملا متمایز است.

علل ایجاد بیابانها :

بطور کلی عوامل مختلفی موجب پیدایش مناطق خشک و بیابانی می‌شود ۶ عامل مهم در ایجاد بیابانها عبارتند از:

– گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید

در منطقه بین المدارین (مدار راس السرطان و راس الجدی) به علت تابش عمود آفتاب بیشترین گرما دریافت می‌شود و بیشتر بیابانها نیز در این عرضهای جغرافیایی قرار دارند. نقاط مختلف کره زمین یکسان از نور خورشید گرم نمی شوند زیرا اولاً جنس زمین و جهت ناهمواری ها در مقدار انعکاس انرژی گرمایی خورشید موثر است .ثانیاً علت اصلی نامساوی گرم شدن زمین اختلاف در زاویه تابش خورشید در نقاط مختلف به دلیل کروی بودن زمین و میل محور چرخش آن است . در نوسانات دمای فصلی آنچه که مهم و تعیین کننده است زاویه تابش خورشید است ، زاویه اشعه های خورشید در مناطق استوایی عمودی وبه عبارت دیگر۹۰ درجه است . در منطقه بین المدارین یعنی بین مدار راس السرطان و راس الجدی به علت اینکه سالی دو بار خورشید عمود می تابد بیشترین گرما را دریافت می کنند واین از مهمترین دلایل واقع شدن بیابانهای بزرگ کره زمین در منطقه بین المدارین است.مانند صحرای آفریقا ، بیابان عربستان،دشت لوت ، بیبان کالاهاری (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، ۱۳۶۷ صص ۳۰ ، ۳۲).

– فشار زیاد جنب حاره‌ای

علت اصلی پیدایش بیابان ها استقرار سلول های فشار زیاد حاره ای بین عرض های ۴۰-۲۰درجه شمالی و جنوبی ، سلولهای مزبور بخصوص در قسمت باختری اقیانوسها در ارتفاعات پایین و بر فراز قاره ها که در سطح خاک بر اثر کسب حرارت از زمین جریانی صعودی یافته اند بطور دایمی وجود دارند. اما حرکت تودۀ هوای مزبور در ارتفاع بالاتر متوقف می شود . نشست هوا ، خشکی بیابانهای بزرگ حاره ای را توجیه می کند . وسیع ترین ای بیابانها در نیمکره شمالی شامل صحرا ، عربستان، ایران تهار و استرالیا و کالاهاری ، .. هستند (جفرافیای نواحی خشکی ، ژان ، درس ، مترجم شهریار خالدی ۱۳۷۳ ، ص ۴۳ ).

– جریانهای آب سرد ساحلی اقیانوسها

چنانچه جریانهای سرد اقیانوسی به موازات ساحل در حرکت باشد امکان داردکه سواحل نیز در نتیجه تاثیر آن ،دارای شرایط آب و هوایی خشک باشد . این وضعیت ، از ویژگیهای سواحل حاره ای ومجاور حاره ای غربی است . در این مناطق ، حرکت جریانهای بزرگ اقیانوسها به سمت خشکیها است . هوای گرمی که از وسط اقیانوس به سمت ساحل جریان دارد مجبور است از روی این آب های سرد عبور کند ، ضمن عبور سرد شده و مه غلیظی را به وجود می آورد . این هوا ،که رطوبت خود را از دست داده در حین عبور از روی خشکی ها گرمای سطح زمین را می گیرد وگرم می شود و رطوبت نسبی آن هم کاهش یافته ودیگر نمی تواند مقدار زیادی رطوبت جذب کند از این رو این مناطق که جریانهای سرد مذکور از کنار آنها می گذرد یا به عبارت دیگر تحت تاثیر این جریانها قرار دارد (حتی آنها که در منطقه حاره قرار گرفته ) خشک وبیابان هستند و اغلب به هنگام صبح ، مه های ناپایداری در سواحل آنها دیده می شود . مثل بیابانهای آتاکاما و اریکا در سواحل غربی آمریکای جنوبی و صحرای نامیب در سواحل غربی افریقای جنوبی، بعلت جریانهای سرد اقیانوسی که از قطب جنوب به سمت استوا حرکت می‌کنند. در برخی نقاط ساحلی به علت ایجاد هوای سرد و نشست هوا ، مانع ایجاد بارش در این نواحی می‌شوند، می توان نام برد (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، ۱۳۶۷ صص ۵۰ ، ۵۱).

– اثر کوههای مرتفع در ایجاد بارندگی در یک جبهه وخشکی (بیابان ) در جبهه دیگر

بعضی بیابانها در پشت سلسله کوههای ویا روی فلات های مرتفعی که ابرهای بارانی نمی تواند به آنجا برسد به وجود می آیند زیرا ابرهای بارانی ضمن بالا رفتن از ارتفاعات سرد می شوند و رطوبت خود را به صورت بارش در سمت خارجی کوهستان یا فلات مرتفع از دست می دهند و هوای مرطوب بر اثر جریان باد ، از ارتفاعات بالا رفته و به دلیل ارتفاع زیاد و سرما ، رطوبت خود را به شکل بارندگی از دست داده و هوا در همین جبهه کوهستان خشک می شود و صعود می کند و از آن سوی (جبهه) کوهستان که باران پناه گفته می شود پائین می آید ، پایین آمدن هوا در آن سمت که خشک است ، درجه حرارت آن بالا می رود بنابراین رطوبت نسبی آن کاهش می یابد و امکان بارندگی در پشت کوهستان خیلی کم می شود. وزش باد گرم وخشک دراین جبهه کو هستان سبب پیدایش بیابان می شود که از وسیع ترین این گونه بیابانها به عامل ارتفاعات مرکزی آسیا می توان به بیابانهای تکله مکان در چین غربی و گبی در مغولستان و … نام برد (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، ۱۳۶۷ صص ۵۴ ، ۵۵).

– دور بودن از تاثیر دریاها واقیانوسها

فاصله زیاد برخی مناطق از منابع رطوبتی دریا ها و اقیانوسها ، هوای مملو از آشوب و تلاطم باعث می شود که رطوبت با همان سرعتی که با برجستگیهای عرضی بر خورد کند ، از دست برود . به عبارت دیگر هوای مرطوب هر قدر مسافت بیشتری را در روی خشکی ها ی زمین طی کند و یا ارتفاعات بیشتری بر سر راه آن قرار داشته باشد به همان اندازه رطوبت خود را از دست می دهد ، به این ترتیب ، مناطقی که خیلی دور از اقیانوسها و دریاها قرار دارد ، به عبارت دیگر در قلب خشکیهای وسیع کره زمین واقع شده ، مثل بیابانهای آسیا ی مرکزی(بیابان گبی مغولستان) فاصله آنها تا اقیانوس به ۳۰۰۰ کیلومتر می رسد ، مناطق خشک قاره ای یا بری گویند ، سب ایجاد بیابان می گردد(کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، ۱۳۶۷ ص ۶۰).

– عدم صعود هوای وآشوب های هوایی

عدم صعود هوا حتی در هوای مرطوب ، یا آشوب های هوایی نیز می تواند از علل خشکی هوا باشد این موضوع در مورد دشتهای وسیع ایالات متحده آمریکا ویا در تابستان در نواحی دریای محیط که دور از جبهه قطبی واقع شده صدق می کند (جفرافیای نواحی خشک ، ژان ، درس ، مترجم شهریار خالدی

کویر : به مناطقی اتلاق مشود لم یزرع، در دل بیابان و انتهای حوزه آبخیز که به علت فشار آب در سطوح پایین زمین ، نمک به سطح زمین نزدیک و موجب خشکی شدید می شود

کویرها دو نوعند :۱-کویر گیاهدار (گیاهان غیرزراعی مقاوم به شوری مثل نی، گز، خارشتر و اشنی‌‌یان در آنها میروید. در این صورت گفته می‌شود کویرهای گیاه‌دار زمین‌هایی است که قابل کشاورزی نیست ولی گیاه دارد ) ۲-کویر فاقد گیاه ( حتی پسته و خرما و جو که به شوری مقاومند نمی‌توانند در این زمین برویند منتها اگر مقدار نمک خاک از یک حدی تجاوز بکند تقریباً‌ از ۳ درصد دیگر هیچ گیاهی در آن به‌عمل نخواهد آمد در این صورت کویرهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمکی به‌وجود می‌آیند مثل کویر مرکزی ایران )

گرمسار، سمنان، دامغان و شاهرود در شمال کویر مرکزی واقع شده و خور و بیابانک و جندق در جنوب آن قرار گرفته است. این کویر است یعنی نمک‌زار است ولی دورتادور آن در وسط کویر دیگر هیچ گیاهی وجود ندارد. برای مثال، دشت کویر، کویر مرکزی ایران هیچ شباهتی با بیابان لوت ندارد یا به عنوان مثال یزد یک منطقه بیابانی است اما ده تا کویر دارد یعنی ده تا نمک‌زار دارد. مثلاً‌ کویر ساغند با اطرافش هیچ شباهتی ندارد.

در کشور ما در حدود ۵۰ قطعه کویر وجود دارد که بزرگترین آن همین کویر مرکزی ایران است که مساحت آن صدهزار کیلومتر مربع است. این کویر بزرگترین کویر یا نمک‌زار دنیاست. در هیچ کجای دنیا با این وسعت نمک‌زار وجود ندارد.

• ویژگی های کویر

دارای خاک ریز بافت مثل رس و …است.

پوشش گیاهی از نوع شوری پسند (هالوفیت )است.

فاقد گیاه یا گیاهدارند که کویرهای گیاهدار به فراوانی یافت میشوند

کویرها اغلب دارای آب هستند و سطح آب هم معمولا بالا است.

سطحی نسبتا صاف دارند و معمولا آب ناهمواری های اطراف وارد آن می شود.و بهمین دلیل گاهی بصورت دریاچه های کوچک فصلی ظاهر می شوند.

کویر معمولا عارضه ای است در داخل بیابان .

درجه شوری آن فوق العاده زیاد است

برای تشکیل کویر چهار شرط لازم است:

۱٫ زمین‏های پست؛

۲٫ خاک‏نرم و ریزدانه؛

۳٫ سطح ایستادگی بالا و نوسان شدید فصلی آن؛

۴٫ وجود املاح و سازنده‏های تبخیری شور و غیرشور.

فواید کویر

۱- انواع مختلف املاح به عنوان منابع اقتصادی: اگر کویر نباشد امکان استخراج نفت میسر نیستبه عنوان مثال کلر سدیم گرفته شده از کویر را در چاه نفت میریزند تا نفت از آب جدا شود و در رو بایستد

۲- کویر هیچ وقت خشک نمی شود جاذب الرطوبه است و در صنعت مفید است

۳- کویر سولفات سدیم دارد تمام مواد شوینده شیشه سازی کاغذ سازی هم از سولفات سدیم ساخته می شود احتمالا سولفات سدیم را احیاء می کنند و سولفیت سدیم بوجود می آید که اگر سولفیت نباشد فلز تهیه نمی شود سنگ آهن با استفاده از ترکیبات سولفیت آهن از سنگ جدا می شود از طرفی نیز برای ساخت باروت استفاده می شود.