مقاله انتشار اوراق قرضه اسلامی (صکوک)

مقاله حاضر به بررسی انتشار اوراق قرضه اسلامی (صکوک) پرداخته و به توضیح مفهوم، تاریخچه، انواع، و ریسک‌ های مرتبط با این ابزار مالی می‌ پردازد. همچنین، مقایسه‌ای میان صکوک و اوراق قرضه متعارف صورت گرفته و مزایا و چالش‌ های آن تحلیل می‌ شود.

مقدمه

ایجاد یک جامعه ایده‌آل اسلامی، آرزوی هر مسلمانی است. چنین جامعه‌ای باید در تمامی ابعاد از جمله علمی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، به طور کامل با اصول و قواعد اسلامی هماهنگ باشد. در این جامعه، عدالت اسلامی به شکلی فراگیر بین اقشار مختلف برقرار شده و هیچ‌ کس از عدالت محروم نمی‌ماند. از میان همه ابعاد عدالت، بعد اقتصادی آن اهمیت ویژه‌ای دارد و می‌تواند تأثیر گسترده‌ای بر دیگر ابعاد زندگی اجتماعی داشته باشد.

اقتصاد اسلامی، به عنوان یک مکتب اقتصادی، دارای شباهت‌ هایی با نظام‌های اقتصادی مانند سوسیالیسم است. اما تفاوت اساسی آن در این است که به جای حذف مالکیت خصوصی، تلاش می‌کند مالکیت را به شکلی متوازن و عادلانه بین اقشار مختلف جامعه تقسیم کند. در این نظام، سهام‌داری و توزیع متناسب مالکیت بنگاه‌های اقتصادی مورد توجه قرار می‌گیرد، به طوری که بانک‌ها و بازار بورس نقش مهمی در این ساختار ایفا می‌کنند. این رویکرد، به جای تمرکز مالکیت در دست عده‌ای محدود، به توزیع عدالت‌محور ثروت و فرصت‌ها می‌انجامد.

برای اینکه یک جامعه اسلامی بتواند به این اهداف اقتصادی دست یابد، گسترش و اصلاح نظام بانکی و بازار بورس ضروری است. این اصلاحات باید به گونه‌ای باشد که درآمدهای حاصل از فعالیت‌های اقتصادی، از نظر شرع مقدس حلال بوده و با اصول اسلامی هماهنگ باشند. به عنوان مثال، در محصولات مالی و بانکی اسلامی، دو شرط اصلی وجود دارد: نخست، نبود ربا در معاملات و دوم، اجتناب از سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های حرام. یکی از ابزارهای مالی که این شرایط را برآورده می‌سازد، اوراق قرضه اسلامی یا صکوک است که نه تنها در کشورهای اسلامی بلکه در کشورهای غیر اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته و استفاده از آن در حال افزایش است.

تعریف صکوک

کلمه “صک” که جمع آن “صکوک” (SUKUK) است، ریشه در زبان فارسی دارد و معادل واژه “چک” در این زبان است. به دلیل عدم وجود حرف “چ” در زبان عربی، حرف “ص” به جای آن در کلمه “صک” استفاده شده است. این کلمه به معنای گواهی مالی، تأییدیه یا سند مهر و موم شده است. دایره‌المعارف «قاموس عام لکل فن و مطلب» واژه “صکوک” را به معنای سند و معرب واژه “چک” در فارسی تعریف می‌کند. اعراب این واژه را گسترش داده و از آن برای انواع حوالجات و تعهدات استفاده کردند. در زبان عربی، “صکوک” به معنای حواله، سفته، سند و هرگونه تعهد یا اقرار است و عبارت‌هایی مانند “صک الوکاله” به معنای وکالت‌نامه و “صک الکفاله” به معنای کفالت‌نامه نیز از همین ریشه هستند.

صکوک به طور معمول به عنوان “اوراق قرضه اسلامی” یا همان ابزارهای مالی اسلامی شناخته می‌شود. این اوراق بهادار بر اساس یکی از معاملات مشروع طراحی شده‌اند و به عنوان ابزاری مالی با پشتوانه ترازنامه و دارایی‌های فیزیکی در دهه‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند. صکوک در هر عقدی تعریف خاص خود را دارد و به نوعی ابزار مالی با پایه‌ای محکم و ایمن تبدیل شده است که در طبقه‌بندی اوراق بهادار تضمینی و قابل معامله قرار می‌گیرد.

صکوک به عنوان یک ابزار مالی، به شرکت‌ها و مؤسسات این امکان را می‌دهد تا از طریق جذب سرمایه‌های سرگردان در بازار، نیازهای مالی خود را تأمین کنند. این ابزار مالی، منابع مالی متنوعی را برای توسعه بازار و مدیریت نقدینگی در بنگاه‌های اقتصادی اسلامی فراهم می‌آورد. از مهمترین تأثیرات صکوک در بازار می‌توان به جبران کسری بودجه دولت، اعمال سیاست‌های مالی و پولی، و افزایش نقدینگی اشاره کرد.

اوراق بهادار اسلامی یا صکوک، گواهی‌هایی با ارزش اسلامی یکسان هستند که پس از عملیات پذیره‌نویسی نشان می‌دهند که خریدار مبلغ اسمی آن را به ناشر پرداخت کرده است. دارندگان این اوراق، مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن‌ها می‌شوند، که این امر باعث افزایش اطمینان و امنیت سرمایه‌گذاری در بازارهای اسلامی می‌شود.

تاریخچه صکوک

ایده اولیه انتشار اوراق قرضه اسلامی یا صکوک به دهه 1980 بازمی‌گردد. در آن زمان، بانک‌های اسلامی با چالش‌های مربوط به نقدینگی مواجه بودند و تلاش‌های زیادی برای حل این مشکل صورت گرفت. در ژوئیه 1983، بانک مرکزی مالزی به عنوان پیشگام در این زمینه، به جای استفاده از اوراق بهادار دولتی یا اسناد خزانه که بهره پرداخت می‌کردند، از اوراق بدون بهره با نام گواهی سرمایه‌گذاری دولتی استفاده کرد.

این اوراق دارای نرخ بهره از پیش تعیین‌شده نبودند و نرخ بازدهی آن‌ها توسط دولت و بر اساس تشخیص آن تعیین می‌شد. این نرخ‌ها تابع رابطه ثابتی نبودند و بر ملاحظات کیفی طرح تأکید بیشتری داشتند. برای تعیین نرخ بازدهی، معیارهای مختلفی از جمله شرایط کلان اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بازدهی سایر اوراق مشابه مورد بررسی قرار می‌گرفت. به این ترتیب، نگرانی‌های مربوط به ربوی بودن سود تا حد زیادی برطرف شد و افراد مسلمان به خرید این اوراق تمایل نشان دادند.

در دهه 1990، با گسترش ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانک‌های اسلامی، استفاده از ابزارهای مالی اسلامی نیز شدت گرفت. در این دوره، متخصصان مالی و علمای دینی به طور مشترک به مطالعه و طراحی راهکارهای مناسب برای این ابزارها پرداختند. در سال 1997، منذر کهف با انتشار مقاله‌ای با عنوان “استفاده از اوراق اجاره دارایی برای پوشش شکاف بودجه”، ایده انتشار صکوک اجاره را مطرح کرد. این ایده پس از بررسی‌های بیشتر، به صورت عملیاتی درآمد و اولین انتشار اوراق صکوک توسط شرکت Guthrie Berhad در مالزی، که بزرگترین شرکت هلدینگ در حوزه مدیریت نخلستان‌ها در جهان است، انجام شد.

استقبال گسترده سرمایه‌گذاران در سراسر جهان از اوراق صکوک، نشان‌دهنده موفقیت این ابزار مالی بود. این موفقیت باعث شد که کشورهای دیگری نیز به بررسی و استفاده از این ابزار مالی روی آورند. در ایران، سازمان بورس و اوراق بهادار نیز مطالعاتی را برای استفاده از صکوک آغاز کرد و در نهایت، در اواخر سال 1386، شورای عالی بورس مصوبه‌ای را برای استفاده از اوراق «صکوک اجاره» و ضوابط آن تصویب کرد.

بر اساس این مصوبه، تعاریف، ارکان و ضوابط انتشار اوراق صکوک اجاره مشخص شد و به عنوان یکی از ابزارهای مالی اسلامی به رسمیت شناخته شد. این اقدام، زمینه‌ساز توسعه بیشتر بازارهای مالی اسلامی در ایران شد و نقش مهمی در تأمین مالی پروژه‌های بزرگ و کوچک در کشور ایفا کرد.

فهرست مطالب:

مقدمه
فصل 1 : مفهوم صکوک
1-1) تعریف صکوک
1-2) تاریخچه صکوک
1-3) سیستم انتشار اوراق صکوک
1-4) انواع اوراق صکوک
1-4-1) اوراق اجاره
1-4-2 ) اوراق مرابحه
1-4-3) اوراق رهنی
1-4-4) اوراق استصناع
1-4-5) صکوک مشارکت
1-4-6) اوراق مضاربه
1-4-7) اوراق جعاله
1-4-8) اوراق مشتقه
1-5) مقایسه اوراق صکوک با اوراق قرضه های معمول
1-6) نتیجه گیری فصل اول
فصل دوم : ریسک اوراق صکوک
2-1) تعریف ریسک
2-2) عوامل بروز ریسک اعتباری در صکوک
2-3) انواع ریسک های صکوک اجاره و روش های پوشش آن
2-3-1) ریسک بازاراولیه
2-3-2) ریسک بازار ثانویه
2-3-3) ریسک های غیر مالی
2-3-4) ریسک های مرتبط با دارایی
2-4) نتیجه گیری فصل دوم
فصل سوم: استاندارد های حسابداری صکوک
3-1) نتیجه گیری فصل سوم
فصل چهارم: پیشنهاد صدور صکوک ممتاز

فهرست نمودار ها و شکل ها:

نمودار 1-1 : نمودار روند رو به رشد انتشار اوراق صکوک
شکل 1-1 : نمای شماتیک سیستم انتشار اوراق صکوک
نمودار 1-2: ترکیب اوراق صکوک منتشر شده در دنیا در سال های 2007 -2000

فهرست منابع فارسی

• پهلوان، حمید و روح‌الله رضوی، اوراق صکوک: تعریف، انواع و ساختار. گزارش پژوهشی مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی وابسته به بورس اوراق بهادار تهران. 1386.
• نجفی، مهدی «بررسی فرآیند تامین مالی از طریق انتشار اوراق صکوک»؛ ماهنامه بورس؛ آبان 1385.
• پهلوان حمید (1386)؛ « بازار صکوک» ماهنامه بورس؛ فروردین 1386
• سروش، ابوذر، بررسی اوراق صکوک اجاره، مجله بورس، شماره 65
• مصوبات کمیته فقهی بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار،
• فطرس، محمد حسن و حسین محمودی؛ صکوک، ابزاری مناسب برای جانشینی اوراق قرضه
• موسوی بیوکی، سید محمد مهدی، بررسی تطبیقی مشتقات اعتباری بافقه امامیه، سید عباس موسویان،پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه امام صادق (ع)
• ابوالحسنی، اصغر و حسنی مقدم، رفیع (بررسی انواع ریسکها و روشهای مدیریت آن در نظام بانکداری بدون ربای ایران)
• ابزار مالی صکوک، موسویان،سید عباس ، تهران،پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،اول

فهرست منابع خارجی

 Manama: Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions
Bakar, M. D. (2003), “Contracts in Islamic Commercial and Their Application
Brigham, E. C. and Ehrhardt, M. C. (2005), Financial Management,11th ed.USA: Thomson South Western Publishing
Hamat, M. (1994), “Accounting Issues in the Operation of Islamic Banking”
Ismail, H. and Latiff, A. R. (1999), “Reporting Islamic Based Transactions: Question of Substance”
Kahf, Monzer, «SUKUK: PRINCIPLES, STRUCTURE & PERFORMANCE”, 23-25 October 2007, available
Ismail, H. and Latiff, A. R. (2000), “Financial Reporting of Islamic Banks: Research Highlights”
Ismail, H. and Latiff, A. R. (2001), Survey & Analysis of Financial Reportingof Islamic Banks Worldwide
Middle East Business News and Company Directory (n. d.), “Development andRegulation of the Sukuk Market in Malaysia”
Moustapha, S. K. (2001), The Sale of Debt: As Implemented by the Islamic Financial Institutions in Malaysia
Rahman, A. R. (2003), “Accounting Regulatory Issues on Investments In Islamic Bonds”
Rosly, S. A. (2001), “Some Issues of Bay‘ al-‘Inah in Malaysian Islamic Financial Markets”