درمان یبوست با اسفرزه
اسفرزه با نام تجاری پسیلیوم جز بهترین ملین ها می باشد که از دیر باز جهت درمان یبوست مورد استفاده قرار گرفته است
درمان یبوست با اسفرزهدر کتب فارسى «اسپرزه»، «اسفرزه»، «اسفیدش»، «اسفیوس»، «اسپغول» و «اسپغل» آمده است و در کتب طب سنتى با نامهاى «بنررقطونا» و «حشیشه البراغیث» و «اسپغول» و در آذربایجان قارنى یا رخ ذکر مىشود. به انگلیسىPsyllium ، Fleawort و Fleaseed گفته مىشود.
اسفرزه گیاهى است از خانواده بارهنگ Plantaginaceae داراى گونههاى مختلفى است که معروفترین آنها که در طب سنتى به عنوان دارو مصرف گستردهاى دارد داراى نام علمىPlantago psyllium L . و مترادفهاى آنP .Psylla St .Lag . وP .sicula Pers . مىباشد. اینگونه در نواحى گستردهاى در شمال ایران در دشت گرگان، در گیلان بین منجیل و پاچنار در راه بین قزوین و رشت، در رودبار و بین چالوس و رشت و بعلاوه در لرستان، کردستان، بختیارى، اصفهان در ایلام، پشتکوه، مهران و در شوش و در فارس در تخت جمشید و لار و در کرمان نزدیک بم، مسجد سلیمان و بوشهر دیده مىشود. اسفرزه در هند در پنجاب و پیشاور مىروید.
مشخصات اسفرزه:
اسفرزه گیاهى است یکساله و علفى کوتاه، بلندى آن 40- 10 سانتىمتر است.
برگهاى اسفرزه باریک، دراز و نوکدار است که بهطور گروهى از چند برگ از نقاط مختلف ساقه خارج مىشود. گلهاى اسفرزه به شکل خوشههاى مدوّرى روى پایههاى بلند در بالاى گیاه به رنگهاى سفید و سرخ و قرمز تیره ظاهر مىشود. دانههاى آنکه معمولا به عنوان دارو بیشتر مستعمل است، خیلى ریز (حدود 1 میلىمتر) و بسته به گونه اسفرزه به رنگهاى سفید، قرمز و سیاه و خیلى سخت است. در بازار معمولا مخلوطى از تخمهاى چندگونه مختلف به نام تخم اسفرزه یا پسیلیوم فروخته مىشود.
از نظر ترکیبات شیمیایى در اسفرزه گلوکوزید اوکوبین یافت مىشود.
خواص اسفرزه:
در هند از تخم اسفرزه بعنوان مبرّد و خنککننده، مدّر و در مواردى که غشاهاى مخاطى گوارشى رودهها و همچنین مخاطهاى مجارى ادرار و تناسلى ملتهب شده باشد، مصرف مىشود. اسفرزه در موارد یبوست و دیسانترى و اسهال ساده نیز تجویز مىشود.
تخم اسفرزه یا اسپرزه از نظر حکماى طب سنتى ایران سردتر است و معتقدند که نوع سفید رنگ آن مرغوبتر و داراى خواص بیشترى است و بخصوص وقتى که کاملا رسیده و پر باشد و در آب تهنشین شود. اسفرزه دانهاى است لعابزا و خوردن لعاب اسفرزه موجب تسکین حرارت و تشنگى مىباشد و براى تبهاى گرم، غلیان خون و ناراحتى و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و رفع یبوست رودهها که منشاء آن علل صفراوى یا عوارض حاصله از خوردن داروهاى گرم باشد، بسیار مفید است.
در تمام موارد فوق لعاب اسفرزه به تنهایى و یا مخلوط با روغن بادام شیرین خورده مىشود. در استعمال خارجى ضماد لعاب اسپرزه مخلوط با سرکه و روغن گل سرخ براى تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمها بخصوص ورمهاى پشتگوش نافع است و ضماد کوبیده اسفرزه با گلاب براى تسکین سردرد و یا روغن بنفشه براى تسکین سردردهاى گرم و رفع خشکى دماغ و اعصاب نافع است و همچنین اسفرزه براى رشد و نرم کردن مو و جلوگیرى از دو تا شدن تارهاى مو بسیار مفید است. در مورد مو باید مالیدن ضماد چند روز پىدرپى تکرار شود.
اگر ۱۲- ۱۰ گرم تخم اسفرزه در آب گرم خیسانده شود که لعاب آن زود خارج شود و با شکر و با سکنجبین خورده شود براى لینت مزاج بسیار مفید است و نوعى ملیّن مىباشد. دم کرده آن براى تسکین درد سینه نافع است. در اروپا لعاب تخم اسفرزه را بهطور کحل به چشم مىمالند، بسیار مفید است.
توجه شود که در استعمال داخلى هیچگاه نباید تخم اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک است و خوردن در حدود 40 گرم تخم اسفرزه کوبیده شده موجب سرد شدن بدن و تخدیر و تنگى نفس و آشفتگى و سرانجام منجر به غشى و توقف نبض و پس از مدتى احتمالا منجر به مرگ مىشود. در این قبیل مسمومیتهاى ناشى از خوردن اشتباهى اسفرزه باید فورا به پزشک مراجعه کرد و تا رسیدن به پزشک باید موجبات برگرداندن و استفراغ آن را با خوردن داروهاى قىآور گرم نظیر آب عسل و نمک و یا سایر داروها فراهم نمود.
گونههاى دیگر از این خانواده که از نظر خواص کموبیش مشابه اسفرزه هستند، به شرح زیر مىباشند.
۱٫Plantago ramosa (Gilib .) Asch .، اینگونه در سواحل شنى غازیان مىروید و معمولا این گیاه با تخم اسفرزه مخلوط و فروخته مىشود.
۲٫Plantago ovata Forsk .، گیاهى است یکساله با ساقه لخت کوتاه کمى پوشیده از کرک، کپسول میوه آن با خانههایى که در هر خانه یک دانه قرار دارد.
نامهاى محلى اینگونه در بلوچستان «خاردانیچک»، «ایسابغول»، «شکمپاره» و «سنگپاره» مىباشد. این گیاه در رستمآباد و بین رستمآباد و رودبار، در اهواز، شوشتر، جزیره هرمز و در بلوچستان دیده مىشود.
به هندى این گیاه را «ایسپغول» و در بمبئى «ایسابغول» نامند.
از نظر ترکیبات شیمیایى دانه اسفرزه لعاب فراوان دارد و بعلاوه داراى ۱۶۸/ ۰ درصد هولوزید پلانتئوز است. از نظر خواص مشابه اسفرزه است و مانند اسفرزه در همان موارد مصرف مىشود.
۳٫Plantago amplexicaulis Cav .. این گیاه یکساله است و تقریبا بدون ساقه است و برگهاى آن پوشیده از کرک مىباشد. در کپسول میوه آن در هر خانه دو عدد دانه است. در ایران در بوشهر در دالکى با نام محلى «دانیچ» دیده مىشود و در شوش و در بلوچستان نیز با نام محلى «دانیچ» و در سواحل شنى بندرعباس دیده مىشود. این گونه نیز در هند به زبان اردو «ایسپغول» نامیده مىشود و مشابه اسفرزه مورد توجه است و در موارد تبهاى نوبه و ناراحتىهاى ریوى از آن مىخورند و در موارد ورم ملتحمه از آن به چشم مىمالند.
مؤلف فلورا ایرانیکا معتقد است که در ایران دو تحت گونه یکى با نام گونه اصلى و دیگرى به نامP .amplexicaulis sub bauphula (Edg .) Rech . در مناطق غربى و جنوبى ایران یافت مىشود.
سایر تحقیقات و بررسىهایى که در مورد اسفرزه در جهان به عمل آمده است.
در امریکا اگر با مردم ازPsillium صحبت کنید غالبا ابرو درهم کشیده و اظهار بىاطلاعى مىکنند ولى اگر یکى از اسامى تجارتى داروهاى ملیّن مثلاMetamucil را نام ببرید همه مىگویند بله بله خیلى خوب است، ملیّن خوبى است. اسفرزه که معمولا به دانهها یا تخمهاى گیاه گفته مىشود، دانه بسیار سختى است که تقریبا در غالب مناطق مىروید و مردم آن را مىشناسند. در ردیف مفیدترین و مؤثرترین و بىضررترین و در عین حال ملایمترین ملیّنهاى گیاهى است که از قرنها پیش براى لینت مزاج تجویز مىشده است ولى تحقیقات جدید نشان مىدهد که دانههاى گیاه اسفرزه براى کاهش کلسترول نیز اثر محسوسى دارد. این گیاه را در برخى مناطق امریکا پلانتن نیز مىگویند و این نام از جنس آنPlantago گرفته شده است ولى باید توجه کرد که در امریکا به موز نیز در برخى مناطق به جاى بانانPlantain مىگویند در صورتى که نام علمى موزMusa Paradisiaca است درحالىکه اسفرزهPlantago psyllium مىباشد.
طى قرنها در طب سنتى چین و در مکتب آیوروداى هند، پزشکان تخم و برگ گونههاى اسفرزه را که در آسیا مىرویند براى درمان اسهال، یبوست، بواسیر و مسائل مجارى ادرار و اخیرا براى کاهش فشار خون تجویز مىکردهاند.
اسفرزه در قرن شانزدهم در طب سنتى اروپا وارد شد و براى رفع اسهال و یبوست تجویز مىشده است. در قرن هفدهم کارشناس گیاهدرمانى انگلیسى به نامNicholas culpeper تخم اسفرزه را براى رفع التهابها، ورمها، نقرس، بواسیر و زخم پستان در مادران شیرده تجویز مىکرده است. پزشکان اروپایى تا حدودى اسفرزه را به عنوان یک گیاه درمانى مفید مىشناختند ولى تا جنگ بینالملل اول مصرف آن در اروپا چندان گسترده نبود، در حال حاضر اسفرزه یکى از معروفترین و معمولىترین ملین گیاهى در امریکا و در برخى مناطق اروپاست و جزء فعّال و اصلى را در ساخت متاموسیل ، فایبرال ، هایدروسیل ، افرسیلیوم ، پرودوسیل و وىلاکس که داروهاى ترکیبى تجارتى ملیّن هستند، تشکیل مىدهد.
شفابخشى با اسفرزه:
در حدود ۳۰ درصد پوشش دانه اسفرزه را یک ماده جاذب آب تشکیل مىدهد که موسیلاژ نامیده مىشود و پس از خیس شدن و جذب آب لعاب مىدهد، همینکه دانه اسفرزه با آب آغشته شد در حدود 10 برابر حجم خودش متورم مىشود و به شکل لعابى ژلاتینى درمىآید و این لعاب است که منشاء شفابخشى آن در موارد اسهال و یبوست مىباشد.
اثر اسفرزه در اسهال
دانه اسفرزه آب زیادى موجود در روده را جذب کرده و موجب مىشود که مدفوع به شکل قالبى و منسجم درآمده و خارج شود.
درمان یبوست با اسفرزه
خاصیت اسفرزه در قالبى کردن و انسجام مدفوع موجب مىشود که حجم مدفوع افزایش یابد و مدفوع حجیم شده به دیواره کولون فشار آورده و حرکت دودى شکل آن را تحریک نماید. در برخى موارد که مدفوع بسیار سخت و خشک است و عبور آن از کولون دردناک مىباشد خاصیت جذب آب اسفرزه، دانسیتئه مدفوع را کاهش داده و لعاب آن جدار کولون را لیز کرده و باعث مىشود که مدفوع خارج شود.
پژوهشهاى دانشمندان نشان مىدهد که یک قاشق مربّاخورى تخم اسفرزه که 3 بار در روز خورده شود و هربار اقلا دو لیوان آب ولرم با اسفرزه نوشیده شود، اثر محسوسى در تخلیه و رفع یبوست دارد.
اسفرزه و درمان بواسیر
طبق گزارشى که درباره بیمارىهاى کولون و رکتوم منتشر شده است، اسفرزه در مورد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزى بواسیر نیز مفید است.
منبع:
میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى – تهران، چاپ: هفتم، 1385 ه.ش
مطالب مرتبط