مقاله سیر تحول و تطور نقوش محرابی

دانلود مقاله سیر تحول و تطور نقوش محرابی

چکیده تحقیق
در این تحقیق در ابتدای امر سعی بر آن شده تا معنی و مفهوم محراب در فرهنگهای لغت و همچنین جایگاه آن در ادبیات عرفانی ارائه شود . در مرحله بعد تقسیم بندی های مختلف و نظریاتی که در مورد ریشه محراب و منشا پیدایش این نقش می باشد مورد بررسی قرار گرفته و در مورد هر کدام توضیحات لازم ارائه شده است ؛ به عنوان مثال در مورد محرابی در اسلام پس از عنوان نظریه ، به موضوعاتی از قبیل محرابهای اولیه ، نقش محراب در مساجد ، مشهورترین محرابهای جهان اسلام ، محراب در معماری اسلامی و … اشاره شده است ؛ و یا در مورد نظریه محراب و مهرابه پس از توضیح ارتباط محراب با مهرابه های آئین مهری ، به توضیح در مورد شکل مهرابه ها ، تمثیل کشتن گاو ، مهرابه های ایران و … پرداخته شده است .
پس از بررسی ارتباط نمکدانهای عشایری ایران با نقش محراب ؛ طرحهای مختلف محرابی را به همراه عکسهای مربوط به آن شرح داده ایم ؛ و در انتها نیز علاه بر بررسی نماد در قالیهای محرابی و جانمازی ، به بررسی چند نمونه از قالیهای محرابی موجود در موزه فرش پرداختیم .
با امید به اینکه تحقیق حاضر مورد توجه قرار بگیرد .

واژگان کلیدی
محراب / مهراب / آئین مهری / آئین میترائی / تطور نقوش / نقوش سجاده ای

فصل اول :
مقدمه و بیان مساله
طراحی سنتی ایران اساساً پیش از تاریخ یعنی پیش از پیدایش خط – شکل گرفته است .می دانیم که بشر طراحی را از مرحله غار نشینی آغاز کرده است ، دوره ای که سنگ ساده و نتراشیده را به عنوان ابزار به کار می برد ، اما انسان این دوره دارای ره آوردهای مهم فرهنگی است که در نقش پردازی او اثر گذاشته است . همچنین دوره های نوسنگی ، مفرغ تا آهن هر یک برای انسان یا در هر دوره ای انسان برای ما دارای ره آوردهای مشخصی است که باید شناخته شود ، زیرا در هر یک از دوره ها به حسب وضع اجتماعی و اقتصادی انسان ، دسته ای از نقشها آفریده شده است . گذشته از این ، اعتقادات انسان در هر دوره هم باعث پیدایش نقشه هائی شده است که باید به آنها پرداخت .
عمده مبانی طراحی سنتی ایران مذهبی است ، اما پیش از رسیدن به آن مبناها باید گفت که حتی نخستین نقشهائی هم که انسان کشید ،بنیان مذهبی دارد ؛ یعنی به طور عمده جادوئی است . هر گونه باور به نیروئی بیرون از طبیعت یا ماوراء طبیعت ، بنیانی برای مذهب است ، ولو این که ما امروز آن گونه باورها را جزو مذهب نشماریم . مثلاً جادوگری کاری کاملاً مذهبی است و اتفاقاً همه نقاشیهای آغازین انسان هم دارای بنیاد جادوئی است ، زیرا از آن جهت نقش گاو وحشی یا گوزن را به دیواره غار کشیده اند که به آن تیراندازی کنند ، چه انسان باور داشت که اگر تصویر چیزی را تسخیر کند ، خود آن را هم تسخیر خواهد کرد . جای تیر روی نقاشی های درون غارها اندک نست . نقش کوه ، آب ، رقص مذهبی ، نمادهای آ ب ، گیاه ، حیوان و چهره ، عمده ی دست ساخته های نقش دار کهن – مثل سفال – را انباشته است . حتی بعد ها و در دوره تمدنهای پیشرفته نقشهای مذهبی بر انواع ابزارها و وسائل زندگی انسان دیده می شود . برای مثال تصویر کوزه ای را می بینیم که از مرو کشف شده است و روی آن آئین سوگ سیاوش ، که در واقع آئین عزای خدای نباتی است ، دیده می شود . البته نقشهای صرفاً تزئینی هم از زمانهای دور بر ابزارها و وسائل دیده می شود .(۱ )

اصول کلی طرح در قالی ایران
به طور کلی طرحهای قالی در ایران به دو دسته کاملاً مشخص قابل طبقه بندی هستند .
الف ) طرحهای شکسته یا هندسی که شامل طرحهایی هستند که از خطوط مستقیم شکسته تشکیل شده اند .
ب ) طرحهای گردان که شامل طرحهائی هستند که از خطوط منحنی قوام گرفته اند .
مضاف براینکه وجود هر دو طرح در یک نقشه قالی محال نبوده ، و در این مواردکه طرحهای شکسته وگردان مشترکاً در طراحی استفاده شده باشند – وجه غالب مورد توجه می باشد .
این تقسیم بندی دارای ویژگی جغرافیایی و یا منطقه ای نیز می باشد به نحوی که طرحهای شکسته اغلب تداومی است در میان شهرنشینان و کارگاههای شهری . علت این ویژگی نیز مستقیماً مربوط به قابلیت و مهارت طراحان و بافندگان این مناطق می باشد . گذشته از این طبقه بندی کلی که مطمع نظر در آن خطوط مربوط می شود ؛ طبقه بندی های دیگری نیز در طراحی فرش وجود دارد . از آن جمله طبقه بندی منطقه ای است و آن مربوط به منطقه تولید است که معمولاً دارای مشخصه های خاص همان مناطق است . برای نمونه فرشهای ترکمن مجموعه ای از طرحهای هندسی مربوط به طوایف متعدد ترکمن است که بعنوان سمبل های هر طایفه شناخته شده و در جای دیگر مورد استفاده نیست . از این رو فرش منطقه ترکمن و سایر مناطق را به راحتی می توان تمیز داد ؛ یا مثلاً فرشهای بختیاری دارای ویژگیهای مشخصی از طرح هستند که از طرحهای سایر مناطق قابل شناسایی است . اما این شناسایی در اکثر موارد قطعی نیست . فرش های تبریز و اصفهان غیر از موارد خاص ، ویژگیهای قطعی منطقه ای را دارا نیستند ؛ و یا نمی توان فرش های تولیدی کاشان –اردستان – اردکان – نائین – یزد – کرمان و … را در تمامی موارد از هم تمیز داد . این شرایط خصوصاً امروزه به جهت توسعه ارتباطات و افزایش جابجایی جمعیت و امکانات رونوشت برداری بیشتر بوده و تقریباً به سمتی رفته ایم که طرح قم با ورامین و ساوه یا تبریز و اصفهان در هم آمیخته شده و خصلت های منطقه ای خود را از دست داده اند . البته این بدان معنی نیست که دیگر طرحهای منطبق بر ویژگیهای شناخته شده ادوار گذشته تولید نمی گردند . ( ۲ )
با توجه به طبقه بندی که توسط شرکت سهامی فرش صورت گرفته است ؛ نقوش فرشهای ایران در ۱۹ گروه اصلی با زیر مجموعه های آن قرار می گیرد که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد .

گروه ۱ – طرحهای آثارباستانی و ابنیه اسلامی :
برای ایجاد این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بنا ها الهام گرفته شده است . در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی از آنها بوجود آورده اند . معروفترین آثار از این قبیل عبارتند از : طرح مسجد شیخ لطف ا… – محرابی کوفی – مسجد کبود – مقبره شیخ صفی – سر در امامزاده محروق – گنبد قابوس- مسجد شاه اصفهان – تخت جمشید – طاق بستان – طاق کسری .

گروه ۲ – اساس این طرحها را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده اند . این گلهای تجدید یافته ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختایی ها در متن و حاشیه فرش ، نقشه اصلی را تشکیل می دهند . به گروههای فرعی طرح شاه عباسی ، نام های : افشان – لچک ترنج – ترنجدار – درختی – جانوری – شیخ صفی – طره دار سلسه ای – شاه عباسی تصرفی – ترنجی طره دار – بوته ای و لچک ترنج کف ساده داده شده است .

گروه ۳ – طرحهای اسلیمی :
شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد . این شاخه های تجدید یافته طرح درخت می باشد . اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالیها این طرح تکرار می گردد . منتهی در بعضی فرشها این طرح مسلط است . معروفترین اسلیمیها اسلیمی دهن اژدری است . در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو شاخه متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند . شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است . این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیاری تقسیم شده است . مانند تمام اسلیمی – اسلیمی بندی – اسلیمی شکسته – اسلیمی دهان اژدری – اسلیمی لچک ترنج – اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری .

گروه ۴ – افشان :
در طرحهای فرش معمولاً کلیه اجزاء و اشکال به هم پیوسته و مرتبطهستند . گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است . ولی طرح افشان به این صورتست که گل و برگها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند ؛ به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند . اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب شده گشته مانند افشان اسلیمی – افشان ختایی – افشان بندی – افشان شکسته – افشان گل اناری – افشان شاه عباسی – افشان شاخه پیچ – افشان دسته گل – افشان حیوان دار و افشان ترنج دار .

گروه ۵ – اقتباسی :
بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران شباهت دارند و گاه از مناطق سر حدی گذشته از کشورهای دور دست الهام می گیرند . اما اگر دقیقاً بررسی کنیم در می یابیم که بیشتر این طرحها دارای ریشه ایرانی هستند . معروفترین طرحها از این گروه عبارتند از افغانی – آناتول – قفقاز – گوبلن .

گروه ۶ – بندی :
منظور از استعمال واژه بندی اینست که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش ، چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می گردد . چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند آنرا بندی یا واگیره ای می نامند . نام های فرعی این گروه عبارتند از : بندی اسلیمی – بندی پیچیک – بندی شکسته – بندی کتیبه ای – بندی مستوفی – بندی ورامین یا مینا خانی – بندی قاب خشتی یا لوزی – بندی ترنج دار – بندی درختی – بندی قابقابی – بندی شیر و شکری یا بازوبندی – بندی سروی – بندی آدمکی یا ملانصرالدین – بندی بختیاری – بندی مجلسی – بندی خوشه انگوری – بندی شاخه گوزن حیوان دار – بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل .

گروه ۷ – بته ای :
طرح بته ای تجزیه یافته درخت سرو است یعنی همان بته های سر کجی که به بته جقه شهرت یافته است . علاوه بر ایران این طرح در شبه قاره هند نیز از دیر باز رواج داشته است . در طرحهای بته ای فرش ایران اندازه ها و اشکال مختلف به چشم می خورد . معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از : بته جقه – بته شاخ گوزن – بته ترمه – بته سرابندی – بته خرقه ای – بته قلمکار اصفهان – بته کردستانی یا هشت بته – بته میر شکسته – بته لچک ترنج – بته سنندج – بته افشاری و بته بازوبندی .

گروه ۸ – درختی :
با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است وجه تشابه زیادی با طبیعت حفظ گردد . طرحهای فرعی معروف درختی این طور نامگذاری شده اند : درختی جانوری یا حیواندار – درختی سبزیکار یا آبنما – درختی ترنجدار – درختی سروی و درختی گلدانی .

گروه ۹ – ترکمنی (بخارا) :
طرح فرشهای ترکمنی از لحاظ شکل هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شوند . شاخه های فرعی این گروه شامل : ترکمنی قاب یموتی – ترکمنی شانه ای – ترکمنی غزال گز ( آهو چشم ) – ترکمنی آخال – ترکمنی چهار قاب – ترکمنی خورجین و ترکمنی قاشقی .

گروه ۱۰ – شکارگاه :
مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شد در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد ، منتهی در اغلب طرحهای شکارگاه ، حیوانات وحشی در حال شکار نقش شده اند . گروههای فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی – شکارگاه ترنجی – شکارگاه قابی – شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری .

گروه ۱۱ – قابی :
این طرح از قابهای چند ضلعی بوجود آمده است و از گروههای فرعی آن به قاب اسلیمی – قاب قرآنی کرمان یا ستوندار می توان اشاره کرد .

گروه ۱۲ – گلفرنگ :
طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرحهای اصیل ایرانی با گلهای طبیعی ، مخصوصاً گل سرخ . در این نوع قالی از رنگهای تند و روشن مخصوصاً رنگهای سرخ استفاده می شود . گروههای فرعی این طرح را گل سرخ ( لچک ترنج ) – گلفرنگ بیجار – گلفرنگ مستوفی – گلفرنگ ترنجدار – گلفرنگ دسته گل و گل فرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند .

گروه ۱۳ – گلدانی :
در طرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد . گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند . گاه چند گلدان کوچک به طور متقارن در اطر

فهرست مطالب
فصل اول
مقدمه و بیان مساله (۱-۱
پیشینه تاریخی تحقیق (۱-۲
فصل دوم : مواد و روشهای تحقیقفصل دوم : مواد و روشهای تحقیق
۱-۲) نوع و روش تحقیق
۲-۲) فرضیه تحقیق
۳-۲) اهداف تحقیق
فصل سوم : یافته های تحقیق
۱-۳) معانی محراب در فرهنگهای لغت فارسی و عربی
۲-۳) محراب در ادبیات عرفانی
۳-۳) تقسیم بندی کلی در مورد منشا پیدایش نقوش محرابی
۴-۳) پوست حیوانات
۵-۳) محرابی در اسلام و رابطۀ آن با مهرابه ها
۱-۵-۳) محرابهای اولیه
۲-۵-۳) نقش محراب در مساجد و دیگر اماکن مذهبی
۳-۵-۳) مشهورترین محرابهای جهان اسلام
۴-۵-۳) محراب در معماری اسلامی
۶-۳) محراب کلیساها و وجه تشابه و تفاوت آنها با محراب مساجد
۷-۳) محراب در آئین مهری
۱-۷-۳) مهرابه در آئین مهر
۲-۷-۳) شکل مهرابه ها
۳-۷-۳) تمثیل کشتن گاو
۴-۷-۳) بررسی نقش غار در آئین میترا
۵-۷-۳) مهرابه های ایران
۸-۳) رنگ در محراب
۹-۳) کتیبه های تزئینی محرابها
۱۰-۳) ارتباط نمکدانهای عشایری ایران و نقش محراب و انعکاس نقوش شبیه به آن بر روی انواع تاچه های بختیاری
۱۱-۳ ) قالیهای محرابی
۱-۱۱-۳)طرح محرابی ستوندار
۲-۱۱-۳) طرح محرابی قندیلی
۳-۱۱-۳) طرح محرابی درختی
۴-۱۱-۳) طرح محرابی گلدانی
۵-۱۱-۳) طرح محرابی دورنما
۶-۱۱-۳) طرح سجاده ای (طرح سجاده شاه عباسی)
۷-۱۱-۳) تفاوت قالیچه های طرح سجاده ای با قالیچه های سجاده
۸-۱۱-۳) طرح محرابی هزار گل (گل و بوته دار)
۹-۱۱-۳) طرح محرابی باغی (محرابی چهارباغ)
۱۰-۱۱-۳ ) طرح محرابی گنبدی (گنبددار)
۱۱-۱۱-۳) طرح محرابی ترنجی (ترنج دار)
۱۲-۱۱-۳) طرح محرابی تصویری (تصویردار)
۱۳-۱۱-۳) طرح گلدانی حاج خانمی
۱۴-۱۱-۳) طرح دو محرابه
۱۵-۱۱-۳) طرح سجاده چند محرابه (۳،۵،۷ یا ۹ محراب)
۱۲-۳) نمونه هایی از محرابهای مختلف ( عکس )
۱۳-۳) طرح محرابی و سجاده ها در مناطق مختلف
۱۴-۳) محرابی در مناطق مختلف
۱۵-۳ ) نقش ناظم
۱۶-۳ ) نماد در قالی
۱-۱۶-۳ ) نماد سرو
۲-۱۶-۳ ) نماد شجره الاخضر
۱۷-۳ ) چند نمونه از قالیهای محرابی موزه فرش
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته ها
فصل پنجم : پیشنهاد و جمع بندی
فصل ششم : فهرست زیر نویسها / منابع و مآخذ

منابع و مآخذ
۱- تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،انتشارات یساولی،تهران، .۱۳۸۱
۲- پرهام ، سیروس.« شاهکارهای عشایری و روستایی فارس » ، چاپ اول ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر .
۳- دانشگر ، احمد .« فرهنگ جامع فرش » یادواره دانشنامه ایران ، سازمان چاپ گلشهر ، چاپ اول ، ۱۳۷۶٫
۴- ادواردز ، سیسیل .« قالی ایران » ، انتشارات فرهنگسرا ، چاپ دوم ، ۱۳۶۸٫
۵- تناولی ، پرویز . « قالیچه های تصویری » . انتشارات سروش ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۶۸٫
۶- استاندارد ملی ایران – شماره ۱۴۶۰- « فرهنگ فرش دستباف » ، چاپ دوم ، ۱۳۷۱٫
۷- تناولی ، پرویز .« نان و نمک » .
۸- حصوری ، علی .« مبانی طراحی سنتی در ایران » ، انتشارات چشمه ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۸۱
۹- زاویه ، سید سعید .« نظام جمع آوری و ثبت طرحهای فرش ایران» میزگرد بررسی مسایل فرش دستباف ایران ، اداره کل فرش و صنایع دستی و روستائی ، ۱۳۷۵
۱۰- دریایی ، نازیلا .«مقاله نقش و اسطوره در فرش دستباف ایران» ، مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف ، تهران ، جلد دوم ، مهر ماه ۱۳۸۲
۱۱- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب » در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول ، سازمان میراث فرهنگی تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۱۲- معین ، محمد . « فرهنگ فارسی » ، چاپ هشتم ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر
۱۳- فرجی ، محسن . « مقاله از مهراب تا مهراب » ، نصب شده در سایت علمی پژوهشی فرش ایران
۱۴- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی ، انتشارات روزنه ، چاپ اول ، ۱۳۸۰
۱۵- عرفان ، محمد هادی .« سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد » ، معماری مساجد ، جلد اول
۱۶- پروچازکا ، امجد بهومیل .« معماری مساجد جهان» ، ترجمه حسین سلطانزاده ، انتشارات امیر کبیر ، ۱۳۷۳
۱۷- تقی زاده ، محمد .« مسجد ، کالبد مسلط در مجتمع اسلامی » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۱۸- نجفی زیارانی ، سعید .« جستجویی برای دستیابی به مفاهیم » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۱۹- شکاری نیری، جواد . « تبیین ویژگیهای معماری و خصوصیات کالبدی و هنر قدسی مساجد دوران اسلامی »
۲۰- نقره کار ، عبدالمجید.« معماری مسجد از مفهوم تا کالبد » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۲۱- رضی ، هاشم .« آئین مهر » ، … .
۲۲- نصیری ، محمد جواد . « سیری در هنر قالیبافی ایران » ، تهران ، زمستان ۱۳۷۴، مولف
۲۳- یساولی ، جواد .« مقدمه ای بر شناخت قالی ایران » ، فرهنگسرا ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۷۵
۲۴- هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول
۲۵- محمد زکی ، محمد حسن . « هنر ایران در روزگار اسلامی » ، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی ، صدای معاصر ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۷
۲۶- هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۲۷- فریه ، ر.دبلیو . « هنرهای ایران » ، ترجمه پرویز مرزبان ، فروزانفر ، چاپ اول ، ۱۳۷۴
۲۸- آذر پاد ، حسن – حشمتی رضوی ، فضل ا… « فرشنامه ایران » ، پژوهشگاه چاپ اول ، ۱۳۷۲
۲۹- دیجور، پگاه . « طرح محرابی در قالی ایران». پائیز۱۳۷۹
۳۰- جزوه موزه فرش
۳۱- دیجور ، پگاه . « مقاله طرح محرابی در قالی ایران »
۳۲- یا حقی ، محمد جعفر .« فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی » ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سروش ، تهران ، ۱۳۷۵
۳۳- تناولی ، پرویز . « سرو زرتشت » ، طاووس ( فصلنامه هنر ایران ) ، سال اول ، شماره ۳ و ۴ ، بهار و تابستان ۷۹
۳۴- دادگر ، لیلا .« فرش ایران » ( نمونه هائی از فرش های موزه فرش ایران .)، چاپ اول ، ۱۳۸۰