مقاله عناصر تزئینی در معماری اسلامی

مقاله حاضر درباره عناصر تزئینی در معماری اسلامی است و شامل نقوش گیاهی، آرایه های هندسی، تزئینات کتیبه ای، عناصر معماری، تصاویر انسانی و حیوانی، تزئینات آجری، تزئینات گچی، تزئینات چوبی و… می باشد.

عناصر تزئینی در معماری اسلامی

عناصر و موضوع های مورد استفاده در تزئینات را بطور کلی می توان به پنج بخش مجزا تقسیم بندی رد که عبارتند از نقوش گیاهی، آرایه های هندسی، تزئینات کتیبه ای، عناسر معماری و تصاویر انسانی و حیوانی .

نقوش گیاهی

نقوش گیاهی یکی از مهمترین عناصر تزئینی این دوره به حساب می آید که از آن در تزئین بسیاری از بناها استفاده شده است. در بکار گیری این نقوش در دوره ایلخانی سعی بر آن بوده است تا ضمن دوری جستن از بکار گیری نمونه های طبیعی گیاهان به معنای واقعی مضمون آنها احساس شدیدتری داده شود. در ای عصر تزئینات گیاهی تحت تاثیر سبک های چینی که به ایران راه یافته بود، کم کم به طبیعت گرایی نزدیک شد.

در اکثر موارد هنرمندان سعی داشتند تزئینات گیاهی را بصورت تکثیر یافته ای در کنار هم قرار دهند و آنها را بصورت پیچک و در جریان اتصال خطوط به همدیگر و نیز در زمینه عناصر تزئینی دیگر همچون کتیبه ها بکار گیرند. ولی در مواردی استفاده از این نقش مایه ها بصورت انفرادی و مجزا نیز در بنای گنبد سلطانیه دیده می شود.

آرایه های هندسی

نقوش هندسی که از دیر باز مورد توجه ایرانیان در خلق آثار پرشکوهشان بود از قرن پنجم هجری به اهمیت خاصی رسید. شاید دلیل آن سازگاری و هماهنگی آن با قالب ها و اشکال اجری مورد استفاده در بناهای این دوره باشد. این اشکال که از تنوع زیادی همچون مستطیل، مربع، مثلث، و لوزی و … برخوردار بودند تحرک پذیری فراوانی را در برداشتند. به گونه ای که امکان استفاده از آنها را در بسیاری از مکانها ممکن می ساخت.

برای نمونه در کتیبه های کوفی موجود در سلطانیه که اغلب به دوره اول تزئینات بر می گردد. شاهد حروفی هستیم که انتهای آنها به شکل زیبایی به صورت هندسی ترسیم شده است. شاید بتوان در جای جای گنبد سلطانیه از تزئینات کاشی کاری گرفته تا مشبک های سنگی، بکارگیری این نقوش را پی گیری کرد. نقوشی که به طرز استادانه ای بکار گرفته شده اند.

تزئینات کتیبه ای

خط بنابر ظرفیت های گوناگون خود اعم از انعطاف پذیری و بار معنوی پیام رسانی، غیر قابل اجتناب ترین تزئین در معماری اسلامی بشمار می آید که اطلاعات زیادی از تاریخ احداث بنا، نام بانی یا حامیان آن و اعتقادات مذهبی و دینی و نمودهای فرهنگی یک عصر را به ما منتقل می کند.

عناصر معماری

عناصر معماری، موضوعاتی هستند که در اصل مفهوم ساختمانی دارند. این اجزاء غالبا” وظیفه طرحهای تزئینی را بر عهده گرفته و وسایل صرفا” تزئینی گردیده اند. ستونها، سرستونها، پایه ستونها و مقرنس ها از این جمله اند شاید از موارد ذکر شده هیچکدام به اندازه مقرنس در تزئینات معماری ایرانی مورد استفاده قرار نگرفته باشد. اصولا” مقرنس قسمتی از طاق است که در دوره های پیشین مورد استفاده ساختمانی داشته است و در سه کنج ها و طاقبندها به کار می رفته است. در تزئینات مربوط به گنبد سلطانیه از عناصر معماری از جمله مقرنس به کرات استفاده گردیده است.

تصاویر انسانی و حیوانی

شاید نادرترین عناصر تزئینی در معماری اسلامی ایران علی الخصوص در بناهای مذهبی و دینی، اینگونه مضمونها باشد. این موضوعات که در تزئینات قبل از اسلام مخصوصا” دوران ساسانی مورد توجه بسیار بوده و در بناهای زیادی مورد استفاده قرار کرفته است، با گسترش اسلام و با مکروه شدن نقاشی از رونق افتاده و عملکرد خود را در تزئینات معماری از دست داده است.

در بررسی های گنبد سلطانیه اثری از بکارگیری تزئینات انسانی یا حیوانی مشاهده نشده است. لیکن در این زمینه بدون پایان تعمیراتو لایه برداری تزئینات نمی توان نظر قطعی ارائه داد.

تزئینات آجری :

کاربرد آجر در ساخت ابنیه از دیر باز مورد توجه ایرانیان بوده است که نمونه بارز آن را در معبد چغازنبیل ( حدود 1250 ق.م) مشاهده می کنیم. از آغاز امکاناتی که آجر در اختیار معماران قرار می داد، بسیار متنوع بود، بطوریکه بواسطه خصوصیات منحصر به فرد خود به سرعت جای کاربرد سنگ را گرفت مقاومت بالا ارزانی سهولت کاربرد، سرعت بخشیدن به ساخت و اتمام بناها، امکانات تزئینی و .. عواملی بودند که آجر را مورد توجه قرار می داد. با این همه اوج بهره برداری از امکانات زینتی آن با وجود کاربرد عمومی آن در ساخت بناها، تا اوایل دوران اسلامی بخوبی شناخته نشد. قبل از اسلام عموما” سطح آجر کاری شده را با تزئینات گچ بری می پوشاندند.

اما با نفوذ اسلام و شاید محدویت هنرمندان در بکارگیری نقوش طبیعت گرابانه دوره های قبل زیبائی های بالقوه آجر، از قبیل گره سازیهای زینتی و بافت های متضاد و ایجاد سایه و روشن با قرار دادن رج ها بصورت پیش آمده و تورفته، خود را نشان داد. تحقق چنین مسئله ای نقطه عطفی را در تزئینات معماری بوجود آورد که در آن از تنوع در اندازه ها و قالب های مختلف، رنگ های گوناگون و شیوه های بکارگیری، بخوبی استفاده گردید و نهایتا” طرح های ساده هندسی به حروف عظیم و زیبایی کوفی تبدیل شد.

بدین ترتیب آجر چینی ، مضومن و معنای خاصی را به سطوح دیوارها بخشید. از سوی دیگر گره سازی آجرین با تنوع و زیبایی فراوان خود، با کتیبه های کوفی به کار گرفته شد که شاید مجلل ترین و با شکوه ترین آن را بعد از دوران سلجوقی بتوان در گنبد سلطانیه یافت تصویر 2 این تغییرات در آجر کاری تنها به منظور تاکید روی خطوط عمده بنا نبود، بلکه به منظور متمایز کردن سطحی که قصد تزئین آن را داشتند، مورد استفاده واقع می شد.

بطور کلی عنصر آجر در گنبد سلطانیه نقش به سزایی بر عهده دارد که علاوه بر نقش اساسی در شالوده بنا و اتسحکام آن وظایف تزئینی متفاوتی را نیز ایفا می کند. تزئینات آجری در این بنا به پنج صورت به کار برده شده که در زیر ضمن توضیح در مورد کاربرد این شیوه ها، به نمونه هایی از آنها نیز اشاره می گردد.

فهرست مطالب

نقوش گیاهی 1
آرایه های هندسی 1
تزئینات کتیبه ای 2
عناصر معماری 2
تصاویر انسانی و حیوانی 2
تزئینات آجری : 3
1- آجرهای قالبی ( مهری ): 4
2- آجر کاری تزئینی : 5
3- آجرهای کنده کاری : 5
4- آجرهای تزئینی پیش بر : 6
5- تزئینات تلفیقی آجر و کاشی: 6
تزئینات گچی : 7
تزئینات گچی استامپی : 9
2- تزئینات گچی مسطح ( آجرکاری کاذب): 10
3- تزئینات گچی روی پارچه : 10
– تزئینات گچی وصله ای 12
5 – تزئینات گچی حکاکی 13
6- تزئینات گچ بری رنگی 14
تزئینات چوبی: 15
تزئینات نقاشی رنگی : 16
کلیاتی درباره معماری گنبد سلطانیه 17
سبب ایجاد گنبد سلطانیه 17
معماری: 19
پلکانها 21
ایوانها 21
تاثیر معماری گنبد سلطانیه در گنبد سانتاماریادلفیوره 23